دیروز در گروه تلگرامی «کایه دو سینما» عنوان کردم که در فیلم «پاندورا و هلندی سرگردان» (1951) در دو سکانس، هم در آغاز و هم در پایان، اشعاری از کتاب رباعیات عمر خیام با ترجمه ادوارد فیترجرالد آورده شده است. بحث در گروه ادامه یافت و به تأثیرپذیری ادبیات بریتانیا و آمریکا از خیام انجامید.

امروز، یکی از اعضای همان گروه تلگرامی (آقای کیارش شیروانی) مرا متوجه نکته بکر و جالبی کردند: اینکه در انتهای یکی از کتاب‌های مجموعه‌ی شرلوک هولمز با عنوان «دره وحشت» ارجاعی به رباعیات خیام وجود دارد!

اول باورم نشد: شرلوک هولمز و خیام؟!

نسخه انگلیسی کتاب را دانلود کردم، ولی چیزی ندیدم.

جمله آخرش چنین بود:

We all sat in silence for some minutes, while those fateful eyes still strained to pierce the veil

گفتم شاید در برگردان فارسی، مترجم از خود شعری افزوده باشد.

به ترجمه فارسی «دره وحشت» از مژده دقیقی مراجعه کردم؛ و توانستم در پانویس رباعی مورد اشاره را بیابم.

اسرار ازل را نه تو دانی و نه من / وین حرف معما نه تو خوانی و نه من

هست از پس پرده گفت‌وگوی من و تو / چون پرده برافتد نه تو مانی و نه من

که در برگردان انگلیسیِ فیتزجرالد بدین‌گونه آمده است:

“There was a Door to which I found no Key

There was a Veil past which I could not see

Some little Talk awhile of ME and THEE

There seemed - and then no more of THEE and ME.” 

مترجم (احتمالاً بر اساس توضیحات ویراستار انگلیسی) این رباعی خیام را زمینه‌ساز عبارات پایانی کتاب دانسته است: «همه چند دقیقه‌ای ساکت نشستیم، در حالی‌که آن چشم‌های سرنوشت‌ساز همچنان تلاش می‌کردند تا پرده را کنار بزنند.»

قانع نشدم! جست‌وجویی اینترنتی را آغاز کردم و ... به نتایجی رسیدم که این موضوع را باورپذیر کرد:

دانستم که دکتر کانن دویل (خالق شرلوک هولمز)، در سنین 40-30سالگی خود همنشین با اعضای باشگاه «عُمر خیام» بوده است! گزارش یکی از جلسات «عُمری»های این باشگاه را نشریه‌ی اسکچ همانزمان به چاپ رسانده بود که در وبسایت دایرة‌المعارف آرتور کانن دویل قابل مطالعه است. همین نشریه بعداً در شماره 729 (به تاریخ 16 ژانویه 1907) روی جلد خود را به تصویری از «سِر آرتور کانن دویل» اختصاص داد!

نشست و برخاست با اعضای باشگاه عُمر خیام، شاید که تأثیری در ضمیر ناخودآگاه نویسنده گذارده باشد، طوری که نقطه عطف و جمله‌ی پایانی آخرین نوولِ شرلوک هولمز را با اندیشه‌های خیام پیوند داده است.