زمانیکه صحبت از حکیم عمر خیام باشد، بد نیست پای منتقدی بنام را نیز به میان کشید...صادق هدایت که خود به اندازه کافی در میان دوستداران ادبیات معاصر ایران جای بازکرده و چه تعصب کور باشد و چه برخورد صرفا منطقی، نمی توان به سادگی از کنار مجموعه گزینش شده و تصحیح او بر رباعیات خیام تحت عنوان ((ترانه های خیام)) گذر کرد... هدایت این مجموعه را در 22 سالگی اش گردآورد...جوان بود اما خام نه که پژوهشی عمیق همراه با دقتی خاص روحیه اش بر ظرائف این کتاب انجام داده بود...

هدایت از میان نسخی که به نام خیام منتشر شده اند، با بررسی یکدستی سبک و محتوی و قدرت شعرو کلام سراینده، تنها رباعیات 13 گانۀ ((مونس الاحرار)) و نیز دو رباعی از کتاب ((مرصاد العباد)) را اصیل دانسته و در قبول یکسان بودن شاعر برای اینهمه رباعی منسوب به وی تردید کرده است.((از 80 رباعی الی 1200 رباعی تا کنون تحت عنوان خیام منتشر شده است!))

و مقوله ای دیگر اینکه آیا حکیم عمر خیام منجم، ریاضی دان و حکیم و فیلسوف همان شاعر رباعیات مذکور است یا خیر؟! می توان گفت اگر منظور از مطالعه این اشعار تنها لذت باشد و آموختن، تفاوتی نمی کند شاعر، خود به راستی که باشد! به قول هدایت (( ما عجالتا این ترانه ها را به اسم همان خیام منجم و ریاضی دان ذکر می کنیم، چون مدعی دیگری پیدا نکرده تا ببینیم این اشعار مربوط به همان خیام منجم و عالم است و یا خیام دیگری گفته! برای این کار باید دید طرز فکر و فلسفۀ او چه بوده است...))

از آنجا که تعداد ابیات نسبت داده شده به وی از حساب و عدد بدر رفته و هر کجا رباعیی می بینیم پی بندش می خوانیم حکیم عمر خیام، آنچنان تنوع فکر و مضمون بالا می زند که با استناد به نسخ پر بیت، باز نمی توان به قدرت و  قطعیت، وحدتی برای تفکر و فلسفه و بینش شاعر قائل شد... به قول هدایت : (( مضمون این رباعیات روی فلسفه و عقاید مختلف است از قبیل: الهی، طبیعی، دهری، صوفی، خوش بینی، بدبینی، تناسخی، افیونی، بنگی، شهوت پرستی، مادی، مرتاضی، لامذهبی، رندی و قلاشی، خدایی، وافوری و....!!))

و خلاصه که دقت در انتخاب منبع برای مطالعۀ اشعار خیام، مسئله ای کم اهمیت نیست... عده ای گفته بودند خیام در خلال عمر چندین بار تغییر رویه داده و افکارش سمت و سوهای گوناگون کاویده و باز هدایت با استناد به رباعیاتی یکدست و هم محتوی مربوط به دو دوره سنی مختلف شاعر( با توجه به قایل شدن شاعری واحد به دلیل انتخاب مرجعی یکدست تر از رباعیات) افکار اورا بر یک روال و ثابت می داند...

دو رباعی از دوران جوانی حکیم اینگونه اند:

هرچند که رنگ و روی زیباست مرا.....چون لاله رخ و چو سرو، بالاست مرا

معلوم نشد که در طربخانۀ خاک........نقاش ازل بهر چه آراست مرا.....؟

------------------

امروز که نوبت جوانی من است........می نوشم ازآن که زندگانی من است

عیبم مکنید، گرچه تلخ است خوش است........ تلخ است، چراکه زندگانی من است 

و این دو رباعی که براساس مضمون، قاعدتا باید مربوط به دوران کهولت وی باشند:

افسوس که نامۀ جوانی طی شد..........وآن تازه بهار زندگانی دی شد

حالی که ورا نام جوانی گفتند............. معلوم نشد که او کی آمد، کی شد....؟!

-----------------

من دامن زهد و توبه طی خواهم کرد.............با موی سپید، قصد می  خواهم کرد

پیمانۀ عمر من به هفتاد رسید..........این دم نکنم نشاط، کی خواهم کرد...؟! 

و به قول هدایت، ((این رباعیات برفرض هم از خود خیام نباشد، از پیروان خیلی زبردست او خواهد بود که مستقیما از فکر فیلسوف و  شاعر بزرگ الهام گرفته اند....)) 

در خاتمه بگویم، امروز بزرگداشت حافظ بود، اما کلام به سمت خیام میل کرد و اینگونه گشت...پس به حرمت لسان الغیب، مطلب را با غزلی از وی می بندم...

نفس برآمد و کام از تو بر نمی آید...........فغان که بخت من از خواب در نمی آید

صبا به چشم من انداخت، خاکی از کویش.........که آب زندگی ام در نظر نمی آید

قد بلند تورا تا ببر نمی گیرم............درخت بخت مرادم ببر نمی آید

مگر به روی دلآرای یار ما ور نی.............به هیچ وجه دگر کار بر نمی آید

مقیم زلف تو شد دل که خوش سوادی دید..............وزان غریب بلاکش خبر نمی آید

ز شست صدق گشادم هزار تیر دعا...........ولی چه سود یکی کارگر نمی آید!

بسم حکایت دل هست با نسیم سحر..............ولی به بخت من امشب سحر نمی آید

دراین خیال بسر شد، زمان عمر و هنوز....................بلای زلف سیاهت بسر نمی آید

ز بس که شد دل حافظ، رمیده از همه کس............کنون ز حلقۀ زلفش بدر نمی آید

با مهر

بانو