پیشگفتار:

در چند ارسال نخست، با هدف همراه ساختن دوستان گرامی، به نوعی خاص از موسیقی همه پسند(پاپ) که بصورت هدفمند و در سطحی بالاتر از پاپ رایج بازار، ساخته و ارائه می گردد، پرداخته شد. نامهایی که ذکر گردیدند، به واقع پیشانی ماجرا بودند، خوانندگان که نقطۀ پایان یا ویترین اصلی اثرند و کسانی که تحت عنوان کلی آهنگساز شناخته می شوند.

اما، از این نقطه به بعد، سعی می کنم تا به جای حرکت بر پوستۀ کار، سمت و سوی نوشته ها به لایه های زیرین آثار سوق داده شود. چهره هایی که پشت شکل گیری هر ترانه اند اما متاسفانه کمتر یاد می شوند... از جمله هنری، دانشی به نام "تنظیم" که فعالانش به حتم از تاثیرگذارترین عوامل شکل گیری یک ترانۀ موفقند که آنرا صاحب مولفه هایی می سازند که در خاطر بماند.

تاسف بزرگ من در این میان، دشواری انجام کار تحقیقاتی در این مملکت است خاصه زمانیکه موضوع، چندان مقبول ممیزی رایج نباشد. نزدیک دو ماه است که برای یافتن کوچکترین ردپایی از پیشگامان این هنر در ایران مشغول جستجو هستم. منبع نوشتاری در حداقل شکلهای ممکنه به تعداد انگشتان یک دست نیز موجود نیست. جستجوی منابع زنده و اشخاص که دیگر عملی دشوارتر است. به هر دری زده ام، اما، کسانی که روی دانش و سپس امدادشان حساب می کردم، از هرگونه پاسخی طفره رفتند.... کسانی که می توانستند بزرگترین منبع برای گردآوری حداقل چیزی شبیه یکجور دیسکوگرافی صحیح و کم اشتباه، باشند. این مهم رخ نداد.... با این وجود، فقط و فقط یک هنرمند آهنگساز نازنین و ارزشمند که می  دانم بسیار گرفتارند اما هربار در کمال مهربانی و سخاوت به سوالات مختلف و ریز و درشتم پاسخ می دهند که.... در نگارش نام ایشان به دلایلی مرددم... مبادا که این بزرگوار مایل نباشند نامشان ذکر گردد. حضور و کمکهای ایشان مرا امیدوار می کند که هنوز هم هستند بزرگانی که در اوج، به گرد و غباری تیره و مات به نام غرور، گرفتار نیستند... برای این انسانِ بزرگ و شخصیت والا، احترامی فراوان قائلم. (امید که بعدها رخصت دادند و نامشان مستقیما ذکر گردید.)

برای جمع آوری و نگارش این سلسله مطالب (با این حجم کم و غیر قابل اعتنا)، زحمتی کشده شده...اما، قطعا کافی نیست. از دوستان بزرگوار تقاضا دارم چنانچه می توانید به تکمیل موضوع بپردازید و از نگارش حتی یک سطر یا یک واژه نیز پرهیز نداشته باشید چرا که شک نکنید در تعریف برخی واژگان مربوط به پاپ، یا معرفی برخی اشخاص و فعالان، "هیچ" اطلاعات مکتوب بیشتری موجود نیست و کافه کلاسیک می تواند از این نظر نیز پیشگام باشد!

با این مقدمه، موضوع مد نظرم را به سه پاره تقسیم می کنم. پارۀ نخست، توضیحات و تعاریف لازم در خصوص این مبحث است. پارۀ دوم، معرفی پیشگامان این هنر در پیش از انقلاب خواهد بود و در پارۀ سوم به تدریج وارد فضای تنظیم بعد از انقلاب خواهیم شد.... که قطعا نظر و فعالیت دوستان بر ادامۀ این راه یا تغییر مسیر نوشته ها، موثر خواهد بود.

با درود... بانو

********************************************************************************​******

تعریف :

موسیقی گروهی متداول برای مدتها در تمامی ملل،  به شیوۀ مونوفونیک (تک صدایی) اجرا می شد. می توان تک صدایی را اینگونه تعریف کرد که اعضای گروه با تمامی سازها و امکانات سازی خود، (به نوعی) خط نتی واحدی را پیش روی خود دارند. قطعا ظاهرا نت نویسی سازهای گوناگون یکی نیست، اما حاصل کار، و صدای ایجاد شده واحد است. به این معنا که در شکل مونوفونیک، موسیقی برخاسته از ساز تمامی اعضا یک تِمِ واحد را دربر دارد. تفاوتی میان لحظۀ شروع و پایان و نقش زمانیِ هر ساز، با ساز دیگر وجود ندارد. شکل متداول آن که متاسفانه گهگاه هنوز هم در آموزشگاههای موسیقی سنتی ایران شنیده می شود، لحظه ایست که مدرس بدون خلاقیتی خاص، از کلیۀ هنرجویان می خواهد که همزمان مثلا به نواختن سرود ملی بپردازند. چنین اجرایی مونوفونیک است.

در مواجهه با هر سبک موسیقی، زمانیکه اجرا از حالت تکنوازی، به شکل گروهی بسط داده می شود، هنر تنظیم نیز وارد ماجرا می شود (که می تواند به کار گرفته شده و یا خیر، نادیده انگاشته شده و استفاده نگردد!)، با تحول موسیقی از حالت مونو فونیک، به حالت پلی فونیک(چندصدایی)، انتظار مخاطب از موسیقی نیز بالا رفت. دیگر گوشها انتظار شنیدن آوایی واحد از گروه نداشتند و اینچنین بود که دانش تنظیم شدیدا مورد نیاز و تفاوت آثار و کیفیت کار نیز قابل تشخیص شد.

حالت ابتدایی و خام یک آهنگ، که دربردارندۀ تم اصلی کار می باشد، ملودی آن قطعه است. معمولا روال متداول شکل گیری یک قطعۀ با کلام چنین است که پس از خوانش شعر، ملودی کار توسط شخصی آشنا (و حتی ناآشنا) با موسیقی، به شکلی احساسی و خام مثلا با سوت یا یک ساز، نواخته می شود. فردی که ملودی را شکل داده است، در حالت عمومی مبحث ترانه، به نام آهنگساز نام برده شده است، حال آنکه یک آهنگساز لزوما نباید با دانش تنظیم نیز آشنا باشد. پس فرض ما حالتیست که سازندۀ ملودی، دانش تنظیم نداشته و لذا ملودی خود را به شخص دوم (تنظیم کننده Arranger) ارائه می دهد. تنظیم کننده بر اساس بافتِ شعر، جنس صدای خواننده، هدف کلی کار، به شکستن و تقسیم این ملودی میان سازها دست می زند. سرعت قطعه را انتخاب و تعیین، لایه های مورد نیاز را انتخاب و زمان اجرا تا سکوت و نقش هر ساز را مشخص می سازد. انتخاب تعداد سازها و خانوادۀ آنها مثلا در مبحث تنظیم آکوستیک، بسیار حائز اهمیت و اعتناست.

به لایه های مختلف آهنگ اشاره گردید، از این نظر می توان عملکرد یک تنظیم کننده را با یک گرافیست مسلط به فوتوشاپ مقایسه نمود. فرض بفرمائید هدف طراحی یک پوستر تبلیغاتی برای محصولی خاص باشد، طراح بر اساس نوع محصول، مخاطب کار، شرکت سفارش دهنده و ... سپس سلیقۀ شخصی، ذوق، مهارت و تجربه دست به گزینش رنگها و خطوط و المانهایی می زند، هرکدام را به تدریج و در لایه ای جدید به طرح اصلی وارد ساخته و زمانیکه از چیدمان کلی کارش احساس رضایت نمود، طرح را به حالت تک لایه تبدیل می کند.

 برای یک موزیسین در مقام تنظیم کننده، المانهای اثر، شامل نوع سازها، صداها، سکوتها، سرعت، مکانِ صدادهی هر ساز، ریتم، خواننده(یا گروه کر) و تواناییهای صداهای اشخاص و ... است که براساس هدف کار (که حال می تواند از آلبومی برای یک خواننده تا حتی یک ترانۀ متن فیلم در آثار با کلام، و سپس موسیقی متن یک فیلم یا سریال یا حتی قطعه ای سفارشی برای جشنواره ای یا به سفارش رادیو- تلویزیون و غیره باشد) استفاده گردد. در مبحث موسیقیهای سفارشی قطعا تمکن مالی تهیه کنندۀ اثر نیز می تواند بر باز بودن دست تنظیم کننده در انتخاب تعداد سازها و نوازندگان –چنانچه مایل به انجام تنظیمی شلوغ و پر المان باشد-  موثر باشد.

مولفه های لازم جهت ارائۀ تنظیمی مطلوب:

مسلما تجربه و دانش کسب شده در سالیان فعالیت یک تنظیم کننده، بیشترین تاثیر را در چگونگی عملکرد وی خواهد داشت. اما، هوش بالا و ذوق و داشتن ذهنی آفریننده دست کمی از تجربه ندارد. بدون شک در هنر تنظیم، شاگردی کردن و شنیدن آثار فاخر سایر هنرمندان، سبب آشنایی هرچه بیشتر هنرجویی است که قرار است روزی استادی بزرگ شود. در کنار این مطلب، ساز تخصصی فرد تنظیم کننده نیز نباید نادیده انگاشته شود. قطعا آشنایی با متدهای مختلف نت نویسی، تواناییهای صدایی سازها و محدودیت هر ساز امتیازی بزرگ برای فرد تنظیم کننده محسوب می شود. بدون شک تنظیم کننده ای که به سازی کاملتر مسلط باشد( مثلا پیانو یا یکی از سازهای آرشه ای خانوادۀ ویولون)، در نت نویسی و ارکستراسیون آکوستیک کمتر دچار مشکل می گردد. اما قطعا لازمۀ اقدام به تنظیم، کسب دانش تخصصی موسیقی(خاصه آشنایی با علوم هارمونی و کنترپوآن) است که حال می تواند به شیوۀ تجربی و از طریق دستیاری یک استادِ آگاه یا تحصیلات آکادمیک مرتبط به دست بیاید. که شاید بتوان برای چنین دانشی در تنظیمهای آکوستیک اهمیت بیشتری قائل شد.

اصولا موسیقی متداول، از دو شکل خارج نیست، یا با سازهای زنده در حال اجراست و یا سازهای الکترونیک. تنظیمهایی که در آن ملودی میان سازهای زنده قسمت شده را تنظیم آکوستیک نامیده و به همین شکل می توان تنظیم الکترونیک را تعریف نمود. نقش برنامه ها و نرم افزارهای کامپیوتری نیز در این نوع از تنظیم بسیار حایز اهمیت است.

و اما تنظیم الکترونیک مقوله ایست که چندان در کشور ما به شکل علمی و براساس دانش روز جهانی پیش نیامده است. در پاپ فعلی، افراد بسیار کمی هستند که تنظیم الکترونیک را  دقیقا بصورت وسیله ای برای بیان احساس به کار بگیرند. نباید گفت چنین تنظیمی به نسبت تنظیم آکوستیک ساده تر و یا محدودتر است، درست است که با به وجود آمدن انواع کیبوردها، سینتی سایزرها و سپس پیشرفت کامپیوترها و نرم افزارها، عملا این تنظیم به شکلی ساده و سهل الحصول به راحتی حتی در منازل و بدون نیاز به استودیوهای صدابرداری قابل انجام است. اما به حتم آنچه مدنظر این نوشته می باشد، نوع اصولی تنظیم الکترونیک بوده که برخاسته از دانش شخص تنظیم کننده است و نه در اشکال ابتدایی رایج و بازار پسند. تکنولوژی آفریده شد تا به خدمت بشر در بیاید، اما گهگاه شاهدیم که برخی تنظیم کنندگان مقهور  اصوات و تواناییهای سازهای الکترونیک شده و به کل، هدف قطعه و فضای کارشان را رها کرده و از دست داده اند. در این میان وجود افرادی که ضمن تسلط به تنظیم آکوستیک، با بکار گیری المانها و امکانات موجود الکترونیک، دست به خلق تنظیمهایی ترکیبی زده و مهارت و خلاقیت خود را به نمایش گذاشته اند؛ مایۀ مباهات و بسی خوشبختی برای مخاطب موسیقی پاپ است. خوشبختانه خزانۀ پاپ معاصر از چنین آثار موفقی چندان تهی نیست که به امید خدا در مباحث آینده به این موارد نیز پرداخته خواهد شد.

از پارامترهای اساسی موثر بر کیفیت یک تنظیم خوب باکلام، توجه تنظیم کننده به نوع شعر انتخابیست. داشتن مطالعه و آشنایی وی با ادبیات در حدی که کلیت یک ترانه را درک کرده و سپس فضایی منطبق با این کلام را در قالب اصوات بر پیکرۀ ترانه پیاده سازد، از نکات ضروری یک تنظیم موفق می باشد.

و نکتۀ اساسی که در قالب یک پرسش مطرح می شود: آیا الزاما یک تنظیم موفق، تنظیمی شلوغ و پرساز است؟

قطعا پاسخ این سوال منفیست. تنظیم کننده ای موفق است که ابتدا هدف کارش را سنجیده و سپس بر آن اساس اقدام به پر کردن فضای اثر نماید. درک فرد تنظیم کننده از فضای کار است که سبب می شود وی به مقتضای نیازش، به گزینش سازها دست بزند. اگر احساس نماید که برای بیان اندیشه و احساسش نیاز به ارکستراسیون شلوغ باشد، باید بدون واهمه از بودجۀ کار (که متاسفانه عاملی بسیار موثر در کیفیت کارهاست)، ارکستر را چیدمان و تهیه کننده را برای تامین بودجه و هزینه های نوازندگان و ارکستر مجاب نماید. در مقابل، عکس این مسئله نیز صادق است، گاه ممکن است دیگران بر تعدد سازها و شلوغ بودن فضا تاکید داشته باشند اما تنظیم کننده چنین نیازی را حس نکرده و بر اساس صلاحدید خود، با چند ساز محدود و پایه، هدف ترانه و قطعۀ مورد نظرش را برآورده سازد. همه چیز باز می گردد به آگاهی و قدرت درک فرد تنظیم کننده از پروژه ای که پیش روی خویش دارد. جا دارد یاد کنم از آثار موفقی که در ابتدای راه پاپ، توسط بزرگان این شاخه ارائه شدند که با کمترین سازها و امکانات، تنها با بکارگیری سازهای آکوستیک آنهم در شکلی بسیار محدود و ابتدایی، خلق و در حافظۀ شنیداری مخاطب ماندگار می شدند...

(پایان پارۀ نخست)