منتقدان حرفه ای دستشان به کانن دویل نمی رسد

کمال قصه گویی

جان لوکاره

دکتر واتسون خطاب به شما نمی نویسد، او با ادب و نزاکتی که مخصوص دوره ی پادشاهی ادوارد است، از آن سوی آتشی گرم و سوزان با شما صحبت می کند. در صدای او هیچ تظاهر یا تکلفی وجود ندارد. صدایش رساست، پرانرژی است و مودبانه، صدای یک ارباب جدی بریتانیایی مستعمره نشین که به خودش اعتماد دارد. صاحب این صدا جهان دیده است. آنقدر سفر کرده که زانوهایش آفتاب سوخته شده است. با این حال او هنوز ساده دلی است در سفر باقی مانده [اشاره به سفرنامه The Innocents Abroad اثر مارک تواین]. او مردی درجه یک، بیش از حد وفادار، مانند شیر شجاع و آدم شیرین و نازنینی است. همه کلیشه ها با او سازگار است ولی خودش کلیشه ای نیست.

احساسات ظریف دکتر واتسون را گیج می کنند. او با هنر غریبه است. با این همه مانند خالقش، یکی از بهترین قصه گویی هایی است که مردم جهان به او گوش داده اند. گاهی که جایش را در صحنه به هلمز می دهد، دلش میخواهد که زود برگردد. هلمز! هلمز غیر قابل پیش بینی، باهوش، پیچیده و ناآرام، آن بیرون تنهایی امنیت ندارد. البته او از پس کارها برمی آید. او می تواند پنهان شود، زیرزمین برود تا جایی تغییرچهره بدهد که مادرخودش هم او را نشناسد. می تواند نقش یک مرده را بازی کند یا ادای مردن دربیاورد، شیره کش خانه ها را زیرورو کند، با موریارتی لبه ی یک صخره گلاویز شود یا جاسوس قیصر[آلمان] را فریب دهد. اما هیچ کدام از اینها این حقیقت را تغییر نمی دهد که وقتی واتسون وفادار قصه را به دست می گیرد هلمز تبدیل به شخصیتی می شود که بدون واتسون فقط می تواند نیمی ازآن باشد. خدا را شکر هیچ سطحی از تحصیلات دانشگاهی، هیچ پایان نامه محصول بوروکراسی ادبی، هرگز نمی تواند توضیح دهد که چرا ما صدای یک نویسنده را بیش از دیگری دوست داریم. بخشی از آن مربوط به اعتماد ما به نویسنده است، تا حدی به لحن خوب یا بد گوینده داستان وتا اندازه ای به اعتبار داشتن یا نداشتن نویسنده آن ربط دارد. و کمی هم متأثر از زیبایی است. البته نه آنقدر که ما دوست داریم باشد. من به عنوان یک خواننده روی این موضوع تأکید دارم که کتاب باید از همان اول مرا مفتون و مجذوب کند یا اصلا نکند. به همین دلیل است که بسیاری از کتابها در کتابخانه ام به طرز رازآمیزی فقط تا صفحه 20 خوانده شده اند. اما به محض اینکه خودم را تسلیم یک نویسنده می بینم او دیگر نمی تواند به من آسیبی برساند. کانن دویل از زمان کودکی ام به بعد آن سلطه و نفوذ را روی من داشته است. من شخصیت فرمانده ژرار دوشارکی، دزد دریایی شرور را دوست دارم، از پروفسور چلنجر هم خوشم می آید. اما بیشتر از همه شیفته ی هلمز و واتسون هستم. کانن دویل همین نفوذ را روی پسران من هم دارد و من به اینکه نوه هایم هم یکی یکی اسیر افسون او می شوند با خوشحالی نگاه می کنم.

اگر نگاهی به نوع ادبیاتی که کانن دویل استفاده می کند بیندازید در وهله اول ناامید خواهید شد، زیرا هیچ لفظ پردازی پرزرق و برقی درآن وجود ندارد، هیچ صفت هوشمندانه ای که یک دفعه توجه کسی را جلب کند درآن به چشم نمی خورد و هیچ بینش روانشناختی چشم گیری درآن نیست. درعوض چیزی که نظاره گر آن هستید کمال قصه گویی است، یعنی تأثیر متقابل بی نقص میان دیالوگ ها و توصیفات، و همچنین شخصیت پردازی و زمان بندی کامل و بی عیب. جای تعجب نیست کا آثار کانن دویل، برخلاف دیگر قصه گوهای بزرگ قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، بدون کم و کاست تقریبا به همه ی زبان ها ترجمه شده اند.

منتقدان حرفه ای دستشان به کانن دویل نمی رسد و نمی توانند به شهرتش خدشه ای وارد کنند، هیچ وقت هم نتوانستند. آنها ممکن بود تمایلش به معنویات یا علاقه وسواس گونه اش به کلاغ را دست بیندازند یا ادعا کنند هلمز جدید آن مردی که در گذشته بود دیگر نیست. اما نه در آن زمان کسی به آنها گوش میداد و نه امروز کسی توجهی می کند. در حال حاضر راننده های تاکسی، سیاستمداران، استادهای دانشگاه و کودکان بی تجربه مثل همان زمانی که دویل زنده بود همگی افسون شده پای قصه هایش می نشینند، این هم دلیل و مدرک!البته اگر مدرکی لازم باشد. برای اثبات اینکه فروتنی و سادگی زبان دویل درک عمیق او از پیچیدگی های انسانی را پنهان می کند. کانن دویل حتی در زمان خودش هم تعداد زیادی مقلد داشت که همه در سطح بسیار پایین تری از او قرار داشتند اما موفق بودند. اگر یکی از آنها، بنابر اتفاقی ناخوشایند پروفسور موریارتی شرور را به جود آورده بود، مطمئنم که موریارتی یک یهودی توطئه گر از آب درمی آمد. یا مثلا اگر جوزف کنراد او را خلق میکرد، موریارتی به یک تندروی زجرکشیده ی روانی اهل اهل بالکان تبدیل میشد که مصمم به تخریب جامعه صنعتی بود. اما کانن دویل این طورفکر نمی کند. او می داند که شرارت می تواند مستقلا وجود داشته باشد. او احتیاجی به تنفر یا تعصب ندارد، و آنقدر زیرک هست که به شخصیت شرورش برچسب دیگری نزند. برای یک لحظه زیرکی ای را درنظر بگیرید که دویل به وسیله آن خواننده را میان دو قهرمان فوق العاده ی داستانش نگه داشته است. هلمز نابغه ی برجسته ای که کیلومترها ازما جلوتر است و می دانیم که هرگزبه او نخواهیم رسید. قرار هم نیست که برسیم. اما این که ازآن دکتر واتسون کند ذهن خیلی باهوش تر هستیم به ما قوت قلب می دهد. نتیجه اش چه می شود؟ خواننده به طور لذت بخشی بین دو قهرمانش گیر می افتد. آیا جایی در ادبیات عامه پسند تصویری دلچسب تر از این، درباره ی چیزی که توماس مان با صدایی رسا آن را رابطه ی بین هنرمند و شهروند خواند، ارائه شده است؟ در شخصیت هلمز ما هیچ وقت اجازه نداریم که میل شدید هنرمند به خودویرانگری را از یاد ببریم. از طریق واتسون هم دلبستگی مان به ثبات اجتماعی مداوم به ما یادآوری می شود.