اول کلام بعد ملودی یا اول ملودی بعد کلام ؟

ترانه ای ماندگار می باشد که فاخر باشد. ترانه هایی فاخر هستند که همه چیز آن درست بنا شده باشد. از کودکی برایم همیشه سوال بود که در خلق یک ترانه ابتدا شعر سرائیده می شود یا ابتدا ملودی ساخته میشود و سپس شاعر به روی آن شعر و کلام می گذارد. باید خدمت دوستان عرض کنم ترانه های زیبا اغلب با سروده شدن یک شعر زیبا متولد می شوند. سپس آهنگساز برای آن شعر یک ملودی مناسب می نویسد. در سومین مرحله تنظیم نقش می بندد. در اغلب مواقع آهنگساز کار تنظیم را نیز بعهده می گیرد و در برخی از مواقع هم آهنگساز تنظیم اثر را به فرد دیگری واگذار میکند.

تنظیم در واقع استفاده درست و بجا از ادوات موسیقی می باشد. اینکه در کجای ترانه از ساز بادی استفاده گردد و یا استفاده از ویلون یا پیانو همه بسته به سلیقه تنظیم کننده دارد. در واقع تنظیم کننده ملودی آهنگساز را ترئین می کند. سکوتها ، تکرارها و اینکه در کجای ترانه از پاساژ استفاده نماید و یا اینکه آنرا با چه تمپوی اجرا نماید ، در کجا ضرب بگیرد و در کجا ضد ضرب ، در مجموع باید گفت تنظیم کننده با اتکا به تجربه و سلیقه خود به ملودی فرم می دهد و ممکن است هنگام تنظیم ترانه با آهنگساز و خالق ملودی نیز مشورت نماید. در واقع تنظیم کننده وظیفه سازبندی و هماهنگی سازها را در اجرای ملودی به دوش می کشد و نتیجه کار او طرحی از یک ملودی می باشد که غیر مستقل است.

قطعا هرچه تنظیم کننده دارای سلیقه و احساس بالایی باشد نتیجه کار او نیز زیبا و دلنشین خواهد بود. هر آهنگسازی می تواند تنظیم کننده نیز باشد و عکس این موضوع نیز صادق است . در دهه پنجاه که بهترین و زیباترین ترانه های ایرانی خلق گردید معمولا آهنگسازهای خبره پس از ساخت ملودی تنظیم آنرا به فرد دیگری واگذار می نمودند. در آن عصر آثار زیبایی توسط حسن شماعی زاده و بابک بیات و فرید زولاند خلق گردید که اغلب آنها توسط شخص دیگری تنظیم گردید. در حیطه تنظیم واروژانِ بزرگ و آندرانیک و برادران چشم آذر سرآمد دیگران بودند، بطوریکه آثاری که توسط این بزرگان تنظیم گردیده است از آثاری که خالق ملودی آنها خودشان باشند بیشتر است.

در آخرین مرحله نیز پس از ضبط موسیقی تنظیم شده آنرا به خواننده اثر واگذار می نمایند تا روی آن بخواند. در بسیاری از مواقع خواننده حتی نوازندگان را نمی بیند. به همین دلیل است که در اغلب فیلمهای پشت صحنه در استودیوهای صدابرداری شما خواننده را می بینید که در مقابل میکروفون قرار گرفته است و هدفونی را در گوش خود قرار داده است. در واقع برای جلوگیری از فیدبک صدای موزیک و هماهنگی خواننده با موزیک ، خواننده موسیقی تنظیم شده و آماده را که توسط هدفون صرفا برای او پخش می شود را می شنود و ترانه را بصورت هماهنگ با موسیقی بازخوانی می کند و صدابردار نیز با تلفیق آنها نتیجه کار را به ما ارائه میدهد.

اینکه از واژه بازخوانی استفاده نمودم در واقع تعمدی نمی باشد زیرا بنظر من در واقع اولین بار آهنگساز می باشد که با خلق یک ملودی واژه ها را به روی یک ملودی سوار می کند و به خورد خواننده می دهد. بابک بیات فقید می گوید ابی خواننده مستعد و باهوشی بود ، زیرا هنگامیکه  ترانه ای را برای او می ساختم وقتی یکبار برایش می خواندم او دقیقا تحریرهای صدای من را بخوبی درک می کرد و عینا آنرا بازخوانی میکرد.

مثالی را خدمت دوستان عرض میکنم ، یکی از ترانه های ماندگار دهه پنجاه ترانه خاتون می باشد. این ترانه از لحاظ موسیقیایی دارای فراز و نشیبهای بسیار است با آکوردهای بسیار مشکل.متن ترانه نیز دارای کلام زیبایی است. ترانه ای که بیت آغازین آن با کدوم شاعر ، کدوم عاشق ، کدوم مرد - تو رو دید و بیاد من نیوفتاد شروع میگردد. ترانه دارای واژه های بسیار زیبایی می باشد که فقط قلم بزرگمردی چون ایرج جنتی عطایی می توانست آنرا به روی کاغذ بیاورد:

تو باور میکنی اندوه ماهُ - تو میفهمی سکوت بیشه ها رو - هجوم تند رگبار تگرگی - که میشناسی غرور شیشه ها رو

تو اسمت معنی ایثار آبه - برای خاک داغ خستگیها - تو معنای پناه آخرینی - واسه این زخمی دلبستگی ها

ترانه بقدری زیبا می باشد که شخصا حتی از خواندن متن آن به وجد می آیم چه برسد به آنکه آنرا مجددا بشنوم . ایرج جنتی عطایی فارغ از هر نت یا آهنگی تمام احساسات خود را آزادانه به روی کاغذ می آورد. او برای استفاده از واژه ها هیچ محدودیتی برای خود قائل نبوده است الا وزن و قافیه شعر. شاید به همین علت باشد که متن این ترانه تا به این حد زیبا بنظر می آید. وقتی ترانه به دست بابک بیات فقید می رسد شاهکار دیگری رقم می خورد. او زیباترین ملودی را برای این شعر خلق می کند. ملودی خاتون در سه بخش خلق می گردد و ابیات این ترانه در قالب این سه بخش قرار میگیرد.

بابک بیات آنرا برای ابی بعبارتی گویی هجی میکند و تحریرهای او از حنجره ابی خارج می گردد. سپس خود بابک بیات آنرا با محوریت فلوت تنظیم می کند و حاصل آن می شود گلِ سر سبد ترانه های ابی تا در کنسرتهایش برای آنکه نفس خود را به رخ شنوندگانش بکشد هنگام خواندنِ بیاد هق هق بی وقفـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــه من کلمه وقفه را چنان میکشد تا تشویق حاضرین را برای خود بخرد.

اما در مواقعی هم پیش می آید که یک آهنگساز یک ملودی را خلق می کند و سپس آنرا در اختیار شاعر قرار می دهد تا به روی آن شعری بسراید. اشتباه فاحش ترانه سرایان ما در چنین مواقعی رقم می خورد. این موضوع مصداق همان لطیفه ایست که می گویند فردی دکمه ای را نزد خیاطی برد و گفت یک کت برای این دکمه بدوز.

در طول تاریخ ترانه های ایرانی این موضوع بسیار پیش آمده است. البته همانطور که عرض کردم ترانه خوب ترانه ایست که با اصول بالا شکل بگیرد اما گاهی جای تقدم شعر و ملودی عوض میشود و ابتدا ملودی شکل میگیرد و سپس شعر. در چنین مواقعی شاعر آزادی قبلی را ندارد. او باید خود را در چارچوب ملودی حبس کند. من معتقدم در بسیاری از مواقع آثار ترانه سرایان بزرگ و معاصر دارای شاخص های خاصی می باشد و در مواقعی حتی برخی از ادیبان و علاقمندان به شعر و ترانه از نوع واژه گان می توانند حدس بزنند که فرضا این شعر احتمالا از ساخته های شهیار قنبری یا فرضا از ایرج جنتی عطایی می باشد(البته تا حدودی).

همه دوستان با آثار مسعود فرد منش آشنا می باشند. بسیار روان و ساده شعر می گوید. شعرهای او هرگز شبیه شعرهای شهیار قنبری نیست. همکاری او با سیاوش قمیشی فصل تازه ای را برای ترانه رقم می زند. او چه زیبا می سراید : باور ما نمی شود - در سر ما نمی رود - از گذر سینه ما - یار دگر گذر کند و یا چه زیبا و به سادگی می سراید که : فرقی نداره وقتی - ندونی و نبینی - غُصت میگیره وقتی - میدونی و میبینی از چنین شاعری با چنین آثاری قطعا توقع بیشتری می رود اما وقتی در تله صادق نوجوکی می افتد او با تمام قابلیتهایش اما نمی تواند اثری خلق کند که در حد و اندازه آثار پیشین خود باشد. منظورم ترانه آمد بهارو - بوی یارو - این بهار از اون بهارا شد - از در رسید و ما رو دید و با نگاهی عاشق ما شد. وقتی شنیدم کلام این ترانه از مسعود فرد منش می باشد باورش برایم کمی مشکل بود.

این ترانه دارای ملودی زیبایی بود که در حد و قواره صادق نجوکی بود اما واژه ها بسیار مبتدیانه بهم چفت و بند شده بود و اصلا در حد و قواره فرد منش نبود  تا آنکه در یکی از مصاحبه های فرد منش از زبان خودش شنیدم که ملودی این ترانه مقدم بر شعر بوده و صادق نجوکی ابتدا ملودی را نوشته و سپس به مسعود فرد منش داده است تا شعری به روی آن سوار کند و حاصل آنهم همان شد که عرض کردم. این موضوع در اغلب ترانه هایی که ابتدا ملودی ساخته میشود و سپس ترانه ای برای آن سرائیده می شود صدق می کند.

البته استثناهائی هم وجود دارد. مانند ترانه زیبای شب . گاهی یک ملودی زیبا و روان بدست شاعری میرسد و آن ملودی آنقدر قوی و زیبا می باشد که اگر شاعرش کسی مانند ایرج جنتی عطایی و یا اردلان سرفراز و یا شهیار قنبری باشد می تواند واژه های زیبایی را روی آن قرار دهد. برای مثال اردلان سرفراز که معمولا شعرهایش فارغ از آنست که چه ملودی ای قرار است روی شعرش بنشیند  می گوید روزی منصور ایران نژاد یک ملودی را می نویسد و  نزدش می آورد و از او می خواهد تا شعری روی آن بسراید.

ترانه شب اینگونه خلق می گردد. وقتی یک ملودی زیبا و روان در اختیار اردلان سرفراز قرار میگیرد او را وسوسه می کند تا بر خلاف سنتهای گذشته خود عمل کند و اینبار بجای اینکه ملودی بر شعرهایش سوار شود ، شعرش را بر یک ملودی آماده سوار کند و اتفاقا نتیجه یک ترانه ماندگار می گردد تا در نهایت محمد شمس آنرا تنظیم کند و ابی نیز با آن ترانه خود را مطرح نماید : خورشید تو خوابه - چشماشو بسته - شب پشت شیشه - بیدار نشسته . این درست از موارد استثنا می باشد.

بنابراین در اصول ساخت یک ترانه همیشه شعر مقدم بر ملودی می باشد و در مواردی که ملودی مقدم بر شعر بوده است حاصل کار بجز موارد استثنایی زیاد جالب بنظر نرسیده است. اما در تاریخ ترانه سازی ما روش سومی نیز وجود داشته است . روشی که در آن ترانه سرا و آهنگساز با مشورت و هماهنگی یکدیگر اثری را خلق می نمایند. یعنی وقتی ترانه ای بدست آهنگساز می رسد او برای سوار نمودن یک ملودی خوب روی واژگان شعر به مشکل بر می خورد و مجبور است برای رسیدن به یک ترانه زیبا از ترانه سرا بخواهد برخی از واژگان را تغییر دهد.

برای مثال وقتی اردلان سرفراز با نوشتن ترانه زیبای بوی بارون تحولی در ترانه سرایی ایجاد می کند بابک افشار برای نوشتن یک ملودی زیبا که در شان واژگان ناب این ترانه باشد به مشکل بر می خورد. او در نهایت با دعوت از اردلان سرفراز با همفکری یکدیگر در متن ترانه تغییراتی بوجود می آورند تا ترانه به روی ملودی بابک افشار درست بنشیند. اگر دوستان به متن ترانه دقت کرده باشند متوجه می شوند که برخی از مصرع های این ترانه 8 سیلابی می باشد حال آنکه در طوب ترانه مصرع های دوم  این ترانه 7 سیلابی می شوند. دقت کنید :

جاده های مهربونی - رگای آبی دستات (هشت سیلاب)

غم بارون غروب - ته چشمات تو صدات (هفت سیلاب )

بوی بارون و تن تو - یاد بارون و تن خاک (هشت سیلاب)

بوی گل تو شوره زار - بوی خیس تن خاک (هفت سیلاب )

وقتیکه بارون میباره - تو رو یاد من میاره (هشت سیلاب)

یاد گلبرگای خیس - روی خاک شوره زاره (هفت سیلاب )

در واقع این تغییر صرفا برای قرار گرفتن ترانه در قالب ملودی زیبای بابک افشار اعمال می گردد و حاصل کار با صدای دلنشین ستار طوفانی در تاریخ ترانه های فارسی بپا می کند و اثری خلق می گردد که واژه شاهکار برای آن کم می باشد. این ترانه نه تنها در آن روز از زمان خود بسیار جلوتر بود بلکه برای شنیدنش در امروز هم باید گفت جلوتر می باشد . هرچند خیلی تلاش نمودم تا نسخه اولیه این ترانه را بدست آورم تا با مقایسه آن با نسخه نهایی تفاوتهای آنرا ارزیابی کنم اما بی نتیجه بود. در یک کلام حاصل همکاری شاعر با آهنگساز چیزی شبیه جادوگری بود تا ترانه و معجزه ای در تاریخ ترانه ما.

جمع بندی : در مجموع برای خلق یک ترانه درست ، ابتدا باید شعر سرائیده شود ، سپس با توجه به متن شعر آهنگساز یک ملودی برای آن بنویسد ، تنظیم کننده آنرا با دستگاههای مختلف بنوازد و در نهایت خواننده شعر را بخواند. در تمام مراحل هر چهار عامل نقش اساسی و مهمی دارند و در حاصل کار به یک اندازه سهیم هستند. این درست نیست که زیبایی یا ماندگاری یک ترانه را فقط به خواننده آن نسبت دهیم. بنابراین منصفانه نیست که عواید و درآمد این ترانه های زیبا فقط نصیب برخی ازعوامل گردد. اگر این موضوع مرتفع نگردد خوانندگان عزیزی چون داریوش و ستار و ابی و گوگوش و ....  دیگر در خواب خود هم آثاری مانند ترانه های دهه پنجاه را نخواهند خواند.

ارادتمند

بروبیکر