جمله اي است كه مي گويد((هيچ اسطوره اي صد در صد حقيقي نيست اما به صورت صد در صد حقيقتي را در خود دارد)) يكي از اين داستان ها داستان جاودان ((رستم واسفنديار )) است كه از خامه ي پر توان فردوسي تراويده است .فردوسي  بزرگ در سرودن اين داستان تمام توانايي خود را به كار برده چنان كه ديگر داستان هاي شاهنامه در برابر اين داستان سترگ جلوه ي خود را از دست مي دهند و دكتر اسلامي ندوشن به حق اين داستان را ((داستان داستان ها)) خوانده است. پيشينه ي اين داستان اما به زمان پيش از اسلام باز مي گشته ودر ميان اقوام ديگر نيز شهرتي داشته چنان كه نضر بن حارث اين داستان را در برابر قرآن علم كرد وقرآن را اساطير گذشتگان خواند .(او پس از اسارت در غزوه ي بدر به فرمان پيامبر اسلام(ص)كشته شد) اما اصل اين داستان وفي الواقع ريشه ي اساطيري آن به پيش از يكپارچه شدن ايران توسط كورش هخامنشي ودر زمان جنگ هاي مذهبي باز مي گردد.حدود  ششصد سال پيش از ميلاد مسيح ودر زماني كه مادها در غرب ايران سلطنت مي كردند در نواحي شرقي ايران(مناطقي كه امروزه غالبا افغانستان ، تاجيكستان و بخش هايي از ازبكستان كنوني را شامل مي شود) اقوامي به صورت قبيله اي حكومت مي كردند كه به بزرگ و رئيس هر قبيله(( كي ))مي گفتند. اين اقوام تاريخي سپس در اساطير و ومتون ادبي عنوان كيانيان را يافتند. يكي از اين پادشاهان ((كي گشتاسب )) بوده است .كه در حدود بلخ حكومتي محلي داشته. در زمان او بود كه زردشت پيامبر دعوت خود را آشكار نمود وگشتاسب را به پرستيدن خداي يكتا فرا خواند(بسياري از مورخين زردشت را زاده ي بلخ وعده اي او را از مردم آذربايجان مي دانند) بر طبق روايات زردشتي كي گشتاسب دعوت زردشت را پذيرفت اما از او سه در خواست داشت نخست آنكه جايگاهش رادر  بهشت  به او بنمايانند ديگر آنكه پسرش پشوتن عمري جاودان بيابد و سوم آنكه ديگر پسرش اسفنديار رويين تن شود زردشت پيامبر به اين سه خواسته عمل كرد  آنگاه  گشتاسب اوستا را از زردشت ستاند و آن را از نظر مردمان نهان داشت .در پي گرويدن خاندان گشتاسب به آيين زردشتي اسفنديار به گسترش دين نو پرداخت اما جان خود را بر سر كار سيستان گذاشت. در تواريخ عمومي نيز مشابه اين روايت آمده است چنان كه در اخبار الطوال دينوري مورخ قرن سوم كه اثري به لغت عرب است داستان نبرد رستم واسفنديار بسيار ساده ترسيم شده است واسفنديار خواهان گشايش سيستان و پذيرش دين بهي توسط مردم آن است اما حاكم آن ولايت رستم پيشنهاد مي كند تا با هم نبرد كنند و سپاه مرد مغلوب تسلين شود .در نبرد آن دو اسفنديار كشته مي شود .در اين قبيل روايات تاريخي كه از بسياري ويژگي هاي اساطيري وخيالي پيراسته شده اند مي توان جنگي مذهبي را ميان دو حكومت محلي شرق ايران ديد كه در طي قرون بعد جامه ي فاخر حماسه را بر تن كرده است.

حماسه هاي ايراني غالبا پرداخته ي سكاها هستند اقوام مهاجر وجنگجويي كه غالبا در تركستان وايران سكني داشتند وسكا ها در زمان اشكانيان منطقه ي سيستان را فتح كردند ونام خود را برآن گزاشتند،سكستان ،واقوام آن سكزي خوانده مي شدند به اعتبار تعلق به سكاها (سك ها)در شاهنمه نيز رستم سكزي خوانده مي شود اسفنديار خطاب به رستم مي گويد((فراموش كردي تو سكزي مگر/كمان وبر مرد پرخاش گر)) هيچ بعيد نيست قوم سكا پس از فتح سيستان داستان پادشاهي محلي را كه در برابر حملات اقوام ديگر مقاومت مي كرده  از ساكنان اوليه سيستان شنيده باشند و آن را با قهرمان خود ممزوج ساخته  يا ازآن داستان ها قهرماني نو پديد آورده باشند.

با اين اوصاف مي توان دور نماي جنگي كهن را در نظر آورد اما آيين مردم سيستان چه بوده است.پژوهندگان شاهنامه نظراتي چند را در اين باره بيان داشته اند.عده اي معتقد به آن هستند كه خاندان رستم توتم پرست بوده اند به آن معنا كه اشيا،گياهن يا حيواناتي را كه برايشان جنبه ي قدسي داشته ونسل خويش را از آن مي دانستند مورد پرستش قرار مي دادند(تقدس بخشيدن به برخي از درختان واحجار در امروزه روز رانيز شكلي از توتميسم مي دانند)اين اعتقاد در بين اقوام زيادي رواج داشته است يونانيان نسل خود را از يك سنگ مي دانستند،مغول ها نسب خود را به گرگ ها مي رساندند وايرانيان باستان معتقد بودند مشي ومشيانه(آدم وحواي روايات سامي)از گياه ريواس به وجود آمده اند.پژوهندگان معتقد به توتميسم رستم بر آنند كه سيمرغ توتم خاندان رستم بوده است.در اين كه سيمرغ پرنده اي قدسي در نزد خاندان رستم است شكي نيست همچنين اين سيمرغ است كه راه كشتن اسفنديار را به رستم مي نماياند ومي توان سيمرغ را نماد خداي كهني دانست كه خداي آيين جديد(كيش زردشتي )مي خواهد آن را از ميان بردارد.اما نكته در اين جاست كه نماد وتوتم خاندان رستم سيمرغ نيست ،اژدها است.در داستان رستم وسهراب هجير پهلوان اسير شده ي ايراني پهلوانان ايراني را به سهراب مي شناساند ودر اين بخش از داستان ما با نماد وتوتم هر پهلوان آشنا مي شويم ودر ميابيم نماد خاندان رستم اژدها است.

((درفشش پديد اژدها پيكرست/بدان نيزه بر شير زرين سر است))

نظر من آن است كه اين نماد در واقع بايد نماد خاندان مادري رستم باشد كه رودابه پنجمين نسل از پشت ضحاك است و ضحاك در روايات زردشتي اژدهايي بوده سه سر سه پوز و نه چشم. بايد توجه كرد كه در منطقه ي ماوراءالنهر وشرق ايران نظام زن سالاري بر پا بوده ونسب از مادر به فرزند مي رسيده اما در ميان اقوام مرد سالار سكا و مسلمانان مرد سالار ،بسياري از آن رسوم كهن سترده شده ولي نشان هايي از آن باقي مانده.

ديگراني معتقد به آن اند كه دين راستين رستم زروان پرستي بوده.زروان(به فتح ،ضم وكسر ز خوانده شده است) خداي زمان بوده وقديميترين دين شناخته شده در ايران باستان كه شواهدي از زروانيسم در منطقه ي سيستان يافت شده است .بر طبق روايات نخست زروان بود .خورشيد همسرش و ماه دخترش بود او دو كودك در شكم داشت .هرمزد واهريمن وبا خود عهد كرد هركدام زودتر به دنيا بيايد خدايي جهان را به او مي دهد اهريمن اين سخن را شنيد وشكم پدر را شكافت وبيرون آمد.اما زروان كه اهريمن را زشت رو و زشت خو مي ديد خدايي جهان رابه هرمزد داد .اهريمن خالق پلشتي هاي جهان وموجوداتي چون گرگ ومار بود هرمزد خوبي ها را آفريد اما در اين ميان اهريمن طاووس را نيز خلق كرد تا نشان دهد از خلق زيبايي ناتوان نيست(دقت كنيد به رابطه ي شيطان وابليس در روايات اسلامي واسرائيليات)عده اي بودن دو سيمرغ در شاهنامه را نماد ونمودي از اين باور مي دانند.نشاني از كهن ترين باور ثنوي، سيمرغ خوب وسيمرغ بد كه دومي به دست اسفنديار كشته مي شود وسيمرغ از كشته شدن جفت خود به زال ورستم مي گويد.

ديگراني نيز هستند كه معتقدند آيين راستين رستم ميترائيسم يا همان مهر پرستي است .كه در آن به پرستش خداي خورشيد  مي پرداختند.در شاهنامه جاي جاي اشاره هايي به مقام قدسي خورشيد مي شود ودر مقدمه ي رستم واسفنديار سخن از خورشيد فرمانروا است .در همين داستان نيز زال سيمرغ را صراحتا خداوندمهر مي خواند.

در زمان هاي بعد فردوسي كه خود مسلمان معتقدي بوده است(بحث در اين باره نياز به مجال بيشتري دارد كه انشاالله در فرصتي عرض مي كنم) از رستم وديگر قهرمانان پيش از ظهور زردشت سيماي مرداني خدا پرست را ترسيم مي كند.

اسفنديار به دست رستم كشته مي شود وبهمن پس از مرگ رستم فرامرز پسر رستم را مي كشد و سيستان را نابود مي كند از اين رو بعضي از باستان شناسان بقاياي تمدن پنج هزار ساله ي شهر سوخته را بقاياي همان جنگ مي دانند .جنگي كه ما امروزه آن را از وراي حماسه واسطوره مي بينيم.