(۱۳۹۴/۷/۲۷ صبح ۱۲:۳۴)سروان رنو نوشته شده:  

به تازگی  پژوهشگران  می گویند که خواستگاه اصلی زبان فارسی امروزی ( دری ) , شرق ایران و همان نواحی خراسان بزرگ است که تا شمال افغانستان امروزی و تاچیکستان گسترده بوده است.  شاید اگر بخواهیم زبان اصیل پارسی را بیابیم بهتر است به سراغ واژه هاا و جملاتی که تاجیکستانی ها به آن سخن می گویند برویم. قاعدتا" آنها به دلیل جدا بودن  و فاصله زیاد از مراکز قدرت , کمتر دستخوش تغییرات رسوم و زبان شده اند.

خاستگاه زبان دری همانطور که جناب سروان اشاره کردند، شمال افغانستان امروزی و تاجیکستان و مناطق اطراف آن در ازبکستان و قرقیزستان است که در آن روزگار سرزمین سُغد نامیده می شده است و مشتمل بر اقوام سکا، تازیک یا تاجیک و هپتال و ... پیدایش زبان دری که می توان فارسی امروزی را لهجه ای از آن دانست، مقارن حکومت ساسانیان در ایران است، البته توجه داریم که از زمان اشکانیان این منطقه تحت تسلط کوشانیان و سپس هیاطله و تورکیوت های غربی قرار می گیرد و تنها پس از فتح ایران و متعاقباً شکست حاکمان چینی ذی نفوذ در این منطقه(احتمال قریب به یقین مراد از این چین، سین کیانگ امروزی است که مردمانی ایرانی تبار در آن ساکن بوده اند)، به ایران می پیوندد.  حتی ابیاتی منسوب به بهرام گور نیز به زبان فارسی دری وجود دارد(منم آن شیر یله و...). اما چرا دری به غرب ایران توسعه یافت، خود امری جداگانه است و مختصراً دلایلی در این مورد عرض می کنم، تمرکز حکومت عباسی بویژه در دورۀ هارون الّرشید و مأمون در این قسمت و پذیرش سریع تر اسلام توسط قاطبۀ مردم این سرزمین ها نسبت به مناطق غربی ایران و رواج خط عربی در نوشتار مردم این مناطق، و ورود شخصیت های نظامی و سیاسی قدرتمند از این مناطق به دربار عباسی مانند ابومسلم خراسانی، بوالحسن افشین حاکم اشروسنه که با شکست دادن بابک خرم دین،مرد شمارۀ دو بغداد پس از خلیفه (هارون الرشید) بود، خاندان برمکی که اصالتاً روحانیان بودایی بودند(دین قاطبۀ مردم افغانستان و سغد در پیش از اسلام بودایی بوده است)، طاهر ذوالیمینین که حکومت طاهریان را بنا نهاد،  از عوامل مهم برای گسترش و نفوذ زبان و فرهنگشان به دیگر مناطق ایران بود. اولین شاعر پارسی گوی نیز بنا به نظر مورّخان، ابوحفص سغدی با تک بیتی است که از او به یادگار مانده

از شاعران اولیۀ  دیگر، حنظلۀ بادغیسی اهل بادغیس افغانستان است با تنها دو بیت شعر که از او به جا مانده است. این دو بیت را نظامی عروضی از هیزم کشی در سیستان می شنود و در چهارمقاله ثبت می کند

منبع تصویر

و مشهورتر از همه پدر شعر پارسی رودکی با 80 بیت شعر که از او باقی مانده است، کسی که کلیله و دمنه را هم به نظم درآورده بود و از بزرگان ادب آن سامان است. شعر او چنان روان است که روان را به سوی سامان سامان می کشد.

بوی جوی مولیان آید همی ....

قبل از پرداختن به لهجۀ تاجیکی و افغانی، بهتر است مقدمه ای کلّی را عرض کنم.

می توان گفت زبان موجودی زنده است و هر روز در حال تغییر. این تغییرات اگر در جهت سازگاری با شرایط موجود (فرهنگی،اقتصادی، جغرافیایی و ...) باشد، معمولاً مفید است امّا اگر به صورت تنوع طلبی انفعالی و تحت تأثیر وسایل جدید و برنامه های لودۀ تلویزیونی و... دربیاید، قطعاً مخرّب خواهد بود.

از عوامل جدایی و تفاوت لهجه ها و تبدیل شدن به گویش جدید و حتی زبان مجزّا مهاجرت گروه هایی از یک قوم به جایی دورتر است. همانگونه در مهاجرت موجودات زنده از جایی به جایی دیگر و جدا افتادن دو گروه از یکدیگر، کم کم در دو گروه جدا افتاده از هم تفاوت هایی بروز می کند و گونه های جدید پدید می آیند و تا جائیکه که گاهی حتی امکان جفت گیری هم ندارند، دقیقاً زبان هم چنین حالتی دارد. 

از دیگر عوامل نوع منطقۀ زندگی است. مثلاً زندگی بیابانی و کوچ نشینی در دشت ایجاب می کند که کلمات کامل بیان شوند، زیرا صوت در فواصل زیاد میراست و در بیابان نیز محلی برای انعکاس و تشدید صوت وجود ندارد. امّا در کوهستان یا شهر می توان لغات را شکسته بیان کرد چرا که سطوح زیادی برای انعکاس صوت وجود دارد. همچنین در لهجه های مردم بادیه نشین، حروف با تلفظ درشت بیشتر کاربرد دارند.

در این مورد مثالی از زبان عربی می زنم. در دورۀ پیش از اسلام که شاعری و ادبیات برای اعراب اهمیّتی بسزا داشت، در بین عرب های شهر نشین، رسم بود که فرزندان خود را در دوران فراگیری زبان به دایه هایی از قبایل بیابانی بسپارند تا فرزندانشان در اثر زندگی در شهر لغات را شکسته فرانگیرند. در دورۀ پس از اسلام که این رسم به فراموشی سپرده می شود، در سال 61 هجری که حضرت امام حسین علیه السلام از حجاز به عراق می روند، برخی از اعرابی ها (عرب های بیابانگرد و کوچ نشین) که تنها کمتر از نیم قرن از هجرتشان به عراق گذشته است از ایشان می خواهند که به لهجۀ عراق سخن بگویند چرا که لهجۀ حجاز را بخوبی متوجّه نمی شدند. امروز نیز مردم کشورهای عربی، لهجه های یکدیگر را تقریباً متوجه نمی شوند.

از دیگر عوامل جداشدگی زبان ها استفاده یا عدم استفاده از خط و نیز نوع خط مورد استفاده است. این مورد در اروپا که اقوام فاصلۀ چندانی از هم نداسته اند(مانند آلمانی ها و هلندی ها و دانمارکی ها) امّا زبانشان با هم تفاوت پیدا کرده، می تواند اصلی ترین عامل بوده باشد. لازم به ذکر است که کتابت لاتین در این اقوام از هزارۀ دوم میلادی پدیدار شد و پیش از آن خطی ابتدایی به نام خط ژرمانیک که استفاده اش بیشتر برای کاهنان بود، بطور خیلی محدود بکار می رفته است.

 ساده ترین تغییر، تلفّظ یک یا چند حرف از یک کلمه و تبدیل به حروفی است که مخرج تلفظی نزدیک به حروف اولیه دارند. مثلاً تبدیل ر به ل، ت به د ، ف به ب یا پ ، س به ش و بالعکس. مثلاً تبدیل د به ذ از تبدیل های قدیمی است که در مورد د ماقبل مفتوح صورت می گرفته است(در شعر ابوحفص سغدی مثالی از آن ارئه شد) و در شهر ما در لغت گنبد که به صورت گنبذ تلفّظ می شود به جا مانده است. یا مثل دیوار، تیفار، تیفال، دیفار که همه به یک معناست. نبشتن در لهجۀ هرات افغانستان و نوشتن در ایران.

این تغییر گاهی در معنی لغت نمودار می شود. مثلاً نوز یا نوس(nose (انگلیسی)nase (آلمانی)нос(روسی))در تعداد زیادی از زبان های اروپایی به معنای بینی است. این لغت در فارسی امروز تبدیل به نوک شده که به معنی منقار پرندگان یا قلّه  و یا سرتیز چاقو و خنجر و امثالهم است. امّا جالب است بدانید در لهجۀ سبزوار هنوز نوز به معنای بینی است. از دیگر مثال ها مصدر بودن و تلفّظ لری آن بی است که در انگلیسی و روسی نیز به معنای بودن است و جالب تر اینکه شکل مضارع سوم شخص مفرد آن یعنی است در اکثر قریب به اتفاق زبان های اروپایی به معنی است در فارسی است.

گاهی این تغییر در ساختار زبان رخ می دهد، از ساختار جمله از لحاظ قرارگیری اجزاء و نحوۀ ساختن فعل تا قرارگیری اجزای ترکیب های اضافی و وصفی.

افغانستان به سبب موقعیت جغرافیایی خود و محصور شدن در کوهستان ها و مناطق صعب العبور، بعد از جدایی از ایران از بسیاری تغییرات مصون ماند، بخصوص شمال آن که تاجیکان در آن سکونت دارند. تاجیکستان نیز علی رغم اسارت در چنگال روسیه و سپس کمونیسم، به سبب اجبار در یادگیری زبان روسی، از بسیاری از تغییراتی که در اثر ورود فناوری های جدید، گریبانگیر زبان دری می شد، دور ماند چرا که این تغییرات در همان روسی برای ایشان ایجاد می شد و از زبان دری برای گفتگوهای علمی استفاده نمی شد.

ویژگی اصلی این دو لهجۀ اصیل، حفظ قواعد تلفظی بسیار قدیمی است که امروزه متأسفانه متخصصان با عدم آگاهی از آنها، این قواعد را جز بی قاعدگی ها محسوب می کنند. امیدوارم که ورود محصولات سخیف رسانۀ ملّی ما به این کشورها، تتمّۀ فارسی دری را نابود نسازد.

بعنوان مثال بن مضارع فعل رفتن در فارسی ایران رُو است که در آن ر مضموم تلفظ می شود اما در لهجۀ تاجیکی و افغانی آن را رَو می گویند. دقت بفرمایید که در واقع این تلفظ صحیح است چرا که در اتصال شناسه به آن، تبدیل به روم، روی، رود و ... می شود. نکته مهم تر آن است که در بن ماضی نیز و وقتی پیش از د ساکن قرار می گیرد، در تلفظ هر دو درجه ای از تخفیف ایجاد شده و به ف و ت تبدیل می شوند. عین همین حالت در مورد فعل گفتن و خفتن و شنفتن و ... کاربرد دارد.

اصولاً قاعدۀ کلی ساختن بن ماضی در افعال فارسی و انگلیسی که افزودن د یا ید (d و ed ) است، یکسان می باشد و این قاعدۀ تخفیف تلفظ حروف ساکن نیز در زبان روسی قاعده ای کلی است که در کتاب های دستور زبان هم ذکر می شود.

البته پرداختن به جزئیات زیاد نه در حوصلۀ خوانندگان است و نه در این مقال می گنجد امّا مشتی بود نشانۀ خروار. امید است که مفید بوده باشد.

پ.ن. منظور از تخفیف در تلفظ این است که مثلاً گرچه و، ف، پ، ب از یک مخرج تلفظ می شوند اما شدت خروج صوت از دهان در تلفظ  ب از همه بیشتر است و سپس و و بعد  پ و بعد ف