صنعت زیرنویس در ایران صنعتی است نسبتا نوپا که همزمان با ورود اولین لوح های تصویری فشرده (Video CD) شکل گرفت. اگر دوستان یادشان باشد اولین بار فیلمهای زیرنویس دار ، با عنوان برای تقویت زبان انگلیسی! و از مرجع نامعلومی وارد بازار شد. در آن زمان شایعاتی مطرح بود که بعضی از نهادهای "از ما بهتران" در کار تهیه و تولید این گونه فیلم ها هستند. میزان و نحوه ی سانسور و جرح و تعدیل در این فیلمها بسیار ناشیانه و وحشتناک بود! فیلم تامب رایدر را به یاد دارم که در تمام فیلم از آنجلینا جولی تنها مستطیلی سیاه میدیدیم! یا فیلم دسپرادو که کلا سلما هایک نداشت! بر خلاف تبلیغات درج شده بر روی کاور این سی دی ها نه تنها برای تقویت زبان انگلیسی مفید نبود بلکه بسیار مضر هم بود. زیرنویس ها بسیار ابتدایی ترجمه شده بودند و حتی در بعضی فیلمها ترجمه ماشینی (گوگل ترانسلیت) دیده میشد. البته خاطرنشان میکنم در زمان نبود سایر منابع در بازار ، همین فیلمها نیز غنیمتی به شمار میامد برای جوانان تشنه ی فیلم دیدن که حداقل میتوانستند فیلم های روز دنیا را هرچند با این کیفیت نازل ببینند.

البته تقریبا همزمان با ورود این فیلم ها به بازار ، فیلم های دیگری نیز عرضه شد که بدون سانسور و با زیرنویس فارسی نسبتا خوبی بودند. این فیلم ها که در انتهایشان درج شده بود: ترجمه مصریا مدیا و معلوم نبود از چه مرجعی وارد کشور میشد در رقابت با فیلم های برای تقویت... گوی میدان را ربودند و بازار فیلم را در قبضه ی خود در آوردند.

با رواج دی وی دی در ایران و امکان تعویض زیرنویس فیلم ،  به تدریج صنعت ترجمه ی زیرنویس وارد عرصه ی دیگری شد. با شروع سریال لاست ، نام مترجم زیرنویس این سریال نیز همراه خود سریال به شهرت رسید. ع.ف.جاوید . ترجمه ی نسبتا خوب و روان بدون غلط های نگارشی و شهرت خود سریال موجب شد که این مترجم جوان نامش در رسانه های مجازی مطرح شود برخی سایت ها ایشان را پیدا کردند و مصاحبه ای با وی ترتیب دادند و خلاصه اینکه ایشان را میتوان بنیانگذار ترجمه زیرنویس به شکل امروزیش دانست. هرچند امروز دیگر خبری از او نیست. (تا جایی که میدانم صفحه ای در فیضبوک دارد که مدتیست بروز نشده است)

کم کم پای مترجمین دیگری به این عرصه باز شد. برخی نامها بیشتر تکرار میشدند و البته ترجمه های خوبشان هم مزید بر علت شد. نامهایی همچون مهرزاد ، عماد ، میلاد ، امیر طهماسبی ، سورنا ، حسین غریبی ، آرین دراما ، فایرامین و ... به واسطه ی کارهای خوبشان بیشتر تکرار میشدند. در این میان مترجمین خوب دیگری هم هستند که به صورت تفننی و بر اساس علاقه ی خود مبادرت به ترجمه ی زیرنویس می کردند که البته ناشناخته مانده اند.

خوشبختانه امروز با ورود هر فیلم جدید به بازار اینترنتی ایران ، حداکثر ظرف 24 ساعت زیرنویس فارسی آن نیز با کیفیت خوب و قابل قبول عرضه می گردد که فرصت خوبی را در اختیار نسل امروزین عاشق فیلم دیدن قرار داده است.

البته مثل هر کار دیگر ، مشکلات و معضلاتی در این کار مشاهده می شود که در اینجا قصد پرداختن به آن را ندارم. مشکلاتی که کار را برای مترجمین مستقل دشوار کرده است.

و اما نکاتی در مورد ترجمه ی زیرنویس:

اینکه برخی فکر میکنند یا در واقع توهم این را دارند که با داشتن یک دیکشنری یا استفاده از گوگل ترنسلیت میتوانند مترجم شدند خیال خامی بیش نیست. برای مترجم خوب شدن رعایت مواردی ضروریست که در زیر بعضی از آنها را می آورم.

- مترجم خوب باید با موضوع فیلمی که قرار است زیرنویس آن را ترجمه کند آشنا باشد :

اگر فیلمی در مورد مسائل ارتشی و نظامی است باید مترجم با اصطلاحات نظامی آشنایی داشته باشد. برای مثال در فیلمی مترجم اسلحه هکلر و کوخ را که در واقع نام شرکت سازنده آن نیز است دو اسلحه فرض کرده بود و نوشته بود تفنگ هکلر و تفنگ کوچ! یا در سریالی که خودم ترجمه کرده بودم اصطلاح Klick چند بار تکرار شده بود که منظور از آن در ارتش آمریکا همان کیلومتر است. یا با الفبای اختصاری ارتش ناتو (آلفا ، براوو ، چارلی) و همچنین اصطلاحات ارتشی (کاپی ، راجر) آشنایی داشته باشد.

- مترجم خوب باید با نامهای اشخاص و افراد معروف تاریخ آشنایی داشته باشد. برای مثال در زیرنویسی مترجم نام Plato را همان پلاتو ترجمه کرده بود در صورتی که معادل فارسی آن یعنی افلاطون شناخته می شود. یا در فیلم دشمن پشت دروازه ها ، مترجم به جای اسم خروشچف از کلمه ی کروشچیو! استفاده کرده بود.

- مترجم خوب باید با اسامی جغرافیایی و معادل آن در زبان فارسی آشنایی داشته باشد. حتما زیاد دیده اید که مترجم به جای کلمه ی قاهره از کایرو استفاده کرده است یا به جای کلمه ی پکن از کلمه ی بیجینگ استفاده کرده است.

- مترجم خوب باید با اصطلاحات علمی ، پزشکی ، دریانوردی ، ورقبازی ، هنری و ... آشنایی داشته باشد. ( موقع ترجمه ی زیرنویس فیلم کلاسیک شب به یاد ماندنی با اصطلاحاتی روبرو شدم که در عمرم نشنیده بودم. مثلا فهمیدم که عرشه راست کشتی و عرشه چپ کشتی هرکدام نامهای جداگانه دارند. یا برای تعیین فاصله بین دو کشتی از اصطلاح Bell استفاده میشد که آنهم خود دنگ و فنگ های مخصوصی داشت.) مترجم باید فرق بین Paresis و Paralysis را بداند. کسی که فیلم پارک ژوراسیک را ترجمه میکند باید با اسامی دایناسورها ، دوران زمین شناسی و ... آشنایی نسبی داشته باشد. یک نکته ی جالبی هم در مورد دوبله ی فیلم جدید دنیای ژوراسیک بگم که دوبلورهای عزیز و کارکشته و باتجربه ی ما واژه ی معروف و متداول Ebay را به صورت اِیبی Eybi! تلفظ می کردند!

- یک مترجم خوب باید در درجه ی اول و قبل از دانستن زبان انگلیسی ، با زبان فارسی و قوانین نگارشی آن به خوبی آشنا باشد. جمله بندی هایش درست و کامل باشد. غلط های املایی و انشاییش در حداقل باشد.

- مترجم خوب باید با واژه های دارای معانی مشابه آشنا باشد. باید بداند که کلمه ی Man در یکجا به معنای مرد است و در جای دیگر به معنای انسان یا بشر. باید بداند که Indian جایی هندی و جایی سرخپوست معنا می دهد. کلمه ی Country همه جا کشور معنا نمی دهد بلکه ممکن است در جایی به معنی روستا نیز باشد. کلمه Smoking هم به معنی سیگار کشیدن است و هم نوعی لباس.

- لازم نیست که ترجمه تحت الفظی باشد. متاسفانه خیلی اوقات مترجم عین جمله را از انگلیسی به فارسی ترجمه میکند در صورتیکه معادل های آن جمله در زبان فارسی وجود دارد.کلمه Loser که زیاد هم در فیلم های انگلیسی زبان دیده میشود از طرف بیشتر مترجم های محترم "بازنده" ترجمه میشود. در صورتیکه می شود از واژه های بدبخت یا بیچاره برای ترجمه ی این کلمه استفاده کرد. کلمه ی C`mon بیشتر به صورت "بیا" ترجمه میشود . در صورتیکه بسته به موقعیت ، میتوان از کلماتی مانند "یالله" یا "بیخیال" یا "سریعتر" هم استفاده کرد. یا در مورد ترجمه ی جمله ی You are a Deadman مینویسند: تو یک مرد مرده هستی! در صورتی که معادلهایی چون "کارت تمومه" یا " کلکت کنده است" در زبان فارسی وجود دارد.

- مترجم باید بداند لازم نیست کلمات خاص را معنی کند. مثلا در فیلم ترمیناتور کلمه ی Skynet به صورت "شبکه ی آسمان" ترجمه شده -و این مشکل در دوبله ی فیلم هم وجود دارد- در صورتیکه اسکای نت یک اسم خاص است و نباید ترجمه شود.

- مترجم نباید در بین جمله ها مزه پرانی داشته باشد. البته خوشبختانه مترجمین خوب و شناخته شده این کار را نمی کنند و فقط بعضی جوانان تازه کار این کار را انجام می دهند. بسیار دیده شده مترجم زیرنویس در وسط ترجمه یاد امتحانات میان ترم خود افتاده! یا در میانه ی یک صحنه ی اکشن ، یادش آمده که "فردا یارانه میدن"!

- در مورد استفاده از کلمات رکیک نظر شخصی من اینست که باید در فیلمها بدون حذف بیاید. به شرط آنکه در متن اصلی و در دیالوگهای فیلم واقعا وجود داشته باشد ، نه اینکه خود مترجم آنها را اضافه کند. بعضی فیلمها مثل داستان عامه پسند یا شیرینی آمریکایی دارای بسیاری از این جنس کلمات هستند و اگر بخواهند حذف شوند کلا فیلمنامه عوض می شود.

- مترجم نباید از اصطلاحات من درآوردی استفاده کند. مثلا به جای کلمه ی Jesus نوشته " یا ابوالفضل" ! مواردی از این دست زیاد است و متاسفانه برخی مترجمین خوب هم این کار را انجام می دهند. باید بدانند که این کار لطمه ی بزرگی به زیرنویسشان می زند و به اصطلاح نمره ازشان کم میشود.

در خاتمه کتابی را برای دوستداران ترجمه می گذارم تا با خواندن آن ، بیشتر با ظرائف ترجمه آشنا شوند:

اصول ترجمه انگلیسی و فارسی نوشته ی دکتر محمد جواد میمندی نژاد