ایران، وقتی از نفس می افتد که صدای نی کسایی شنیده نشود.... (استاد جلال الدین همایی)

جامعۀ موسیقی ما، به سوگ بزرگ مردی نشست که در دوران خود یگانه بود، نوازنده و ردیف دانی بی مانند... افسوس...

خبر را همه شنیدیم، دوستدارانش مات و مبهوت به هم تسلیت گفتند... منتظر بودند مراسم خاکسپاری برگزار شود تا گرد هم بر مزار او اشک بریزند، اما استاد بی سر و صدا در نیمه شب گذشته، دور از اجتماع، در تخت فولاد به خاک سپرده شد... خلوت، سکوت، تنهای تنها...به وصیت خودش....

برای استاد حسن کسایی می توان نوشت و نوشت، به هر کتاب موسیقی که سر بزنیم، از ایشان گفته اند، اما کتابی که انتخاب می کنم، "از نی حکایتی" نوشته فرزند استاد حسن کسایی یعنی آقای محمدجواد کسایی است. قلمی شیرین، هنری والا ، فرزندی خلف.....

**************************************

 حسن کسایی سوم مهرماه 1307 در شهر اصفهان و درخانه ای به دنیا آمد که آن را بیگمان باید گهواره ی موسیقی دانست. نیای مادری اش (عبدالجوادالحسینی) خوشنویس زبردست در خطوط هفت گانه ،خصوصا نسخ بود. پدرش (حاج سید محمدجواد کسایی)به پیشه ی تجارت روزگار می گذرانید، اما عاشق و شیفته ی موسیقی بود و اوقات فراغت را با خوانندگان و نوازندگان برجسته، سپری می نمود. حسن چهار یا پنج ساله بود که شبی برای دیدن نمایش (بیژن و منیژه) به باغ چهل ستون رفت . آهنگ های ان شب را مشیرهمایون شهردار (که در آن زمان رئیس شهربانی اصفهان بود) ، اکبر خان نوروزی و مهدی نوایی ساخته بودند. در قسمتی از این نمایش ، (رستم) این دو بیت را خواند:

چو فردا برآید بلندآفتاب من و گرز و میدان و افراسیاب

چنانش بکوبم به گرز گران که پولاد کوبند آهنگران

حسن از فردای آن شب این شعر و آهنگ را در خانه می خواند و پدرش وقتی که میهمان داشت او را صدا می زد و می گفت : (حسن ، شعرهای شب نمایش را بخوان) . او می خواند و این اولین جلوه ی کار هنری اش محسوب می شد. رفته رفته پدر ذوق و علاقه ی حسن را دریافت و از تاج اصفهانی خواست که او را تعلیم آواز دهد و پس از مدتی ادیب خوانساری هم عهده دار تعلیم این کودک جویای موسیقی شد.

در نخستین ملاقات با ابوالحسن صبا (به سال 1317) آواز ابوعطا را همراه با ویلن استاد خواند، اما صبا به فراست دریافت که حسن در سن بلوغ صدای شش دانگ خود را از دست خواهد داد و گفت : "اگر چنین نشود حسن از خوانندگان طراز اول موسیقی ما خواهد شد" اما طبیعت یاری نکرد و چنین شد . او به دنبال گمگشته ی خود "نی " را یافت، در آن خشک چوب دمید و دمید ، از مردم دور و نزدیک سرزنش ها شنید و دو سال تمام صدایی از آن در نیامد که نیامد. اما پس از گذشت این دو سال ، صدای نی مغلوب شد و پس از دو هفته صداهایی از نی شنیده شد که به گفته ی دیگران بی سابقه بود . 

سال 1321 بود که پدر با اشتیاق حسن را به مهدی نوایی سپرد تا به رموز نوازندگی این ساز آشنا گردد . وقتی که حسن برای اولین بار وارد خانه ی نوایی شد ، سگی به او حمله کرد و شلوارش را پاره نمود . نوایی سخت برآشفت و با خود گفت " جواب حاجی کسایی را چه بدهم؟"

اما این حادثه نه تنها نتوانست تصمیم این نوجوان را عوض کند که عزم او را برای ادامه ی راه استوارتر نمود.

کسایی پانزده ساله برای نخستین بار به رادیو راه پیدا کرد و در بی سیم بالا به اجرای گوشه هایی در دستگاه سه گاه پرداخت و نیز چهارمضراب زنگ شتر صبا را با نی نواخت.

از آن پس از محضر صبا بهره ها برد ، به همراه استاد از دهلیزهای پر پیچ و خم گذشت و آنگاه به باغ دل انگیز موسیقی راه یافت. این بود که صبا مرشد و مراد سالهای زندگی او شد. 

چه بسیار بودند هنرمندانی که کسایی از ساز و آوازشان لحظه ها آموخته است، هنرمندانی نظیر : اکبرخان نوروزی، سید حسین طاهرزاده، علی آقا شهناز، غلام رضا خان سارنج، میرزا علی محمد قاضی عسگر، محمد طاهرپور، عبدالحسین خان صبا، ارسلان درگاهی و بسیاری دیگر ، به طوری که خود می گوید:" حداقل از محضر پنجاه استاد طراز اول موسیقی بهره بردم و در حضورشان چشم و گوش بودم تا به این مختصر دست یافتم. " بر سر یافته های خود رنج ها برد ، مرارت ها کشید و سرزنش ها شنید و دانست :" تا راه قلندری نپوید، نشود"

از سال 1325 یک دستگاه ریل گراندیک خرید. آثاری در خلوت از خود ضبط نمود و برای پخش به رادیو ایران فرستاد. دو سال بعد همکاری خود را با رادیو لشگر اصفهان و سال 1329 فعالیت هنری را در رادیو اصفهان شروع کرد . در آن سالها بین اصفهان و تهران در رفت و آمد بود تا آنکه در سال 1334 برای دیدار استادش ادیب خوانساری به منزل ایشان رفت و این ملاقات همانی بود که کسایی قریب یک سال در منزل ادیب ماندگار شد . 

کسایی به دعوت داوود پیرنیا از اولین گلهای جاویدان ، همکاری خود را با این سلسله برنامه آغاز نمود و در بسیاری از برنامه های رادیویی به اجرا و ارائه ی هنر نی نوازی پرداخت و بسیار مورد توجه و عنایت شنوندگان قرار گرفت. او که موفق به تکوین سبک نوین نی نوازی در موسیقی ایران شده بود، هرگز زیر بار اجرا های سفارشی و فرمایشی نمی رفت ، چرا که او برای دل می نواخت و برای توده مردم .

از سال 1344 پس از ازدواج با همسری که نیمه دوم عمر هنری خود را مدیون اوست ، به فعالیت خود در رادیو اصفهان ادامه داد : تک نوازی ، همنوازی ، آهنگ سازی، سرپرستی در ارکستر رادیو ، ریاست شورای موسیقی رادیو ، تدریس در مرکز فرهنگی رادیو اصفهان و تدریس در دانشگاه فارابی اصفهان . کسایی به همراه مرتضی نی داوود و حسین تهرانی در سال 1351 از وزارت فرهنگ و هنر نشان لیاقت هنری دریافت نمود .

او در سال 1353 به اجرای ردیف موسیقی ایران با سه تار و آواز پرداخت و در اجرا های صحنه ای متعدد شرکت نمود.

حسن کسایی در سال های طلایی عمر هنری اش ، یعنی از اوایل و اواسط دهه 50 رفته رفته بر اثر قدر ناشناسی و هنر ستیزی ها به سکوتی سرد و سنگین فرو رفت ، چنانکه مولانا گفته است:

ز اندرونم صد خموش خوش نفس /  دست بر لب می زند یعنی که بس 

سکوت ، سکوتی سر شار از ناگفتنی ها و ناشنیدنی های نی و موسیقی ؛ بایزید بسطامی می گوید: " روشن تر از خاموشی، چراغی ندیدم."

اما او باز لحظه ای از پا ننشست ، در میان امواج موسیقی به پیش رفت وبرای سرزمین اش ، ناب ترین نغمات را ساخت و نواخت؛ چنانکه بیشترین توفیق وی را در زندگی هنری ، باید جنبه های مردمی و مردم گرایی در هنرش دانست . کسایی از سال 1378 به ضبط و انتشار دوره جدیدی از ساخته ها و نواخته هایش همت ورزید که تا امروز (1387) و در آستانه 80 سالگی تداومی بی مانند داشته است ، و نشان از آن دارد. که همچنان از " دیگ بخارایی" بخارها بر می خیزد .

(از نی حکایتی - محمد جواد کسایی) 

 ----------------------------------------------------------------------------------

استاد حسن کسایی، نحوۀ صدا درآری و سبک نواختن نی را به شیوۀ استادانه و سنجیده و دلنشین اعتلاء بخشید که مکمل مکتب اصیل نایب اسدالله بود. ایشان علاوه بر نی، سه تار، سنتور و فلوت نیز می نواختند که سه تار را نزد استاد صبا به زیبایی و در حد کمال فراگرفته بودند. از مرحوم کسایی، دو مجموعه ردیف به جای مانده است. یکی با سه تار و آواز خودشان و یکی ردیف با ساز نی. و صد البته ایشان هنر نخست خویش را آواز می دانستند و بعد ساز نی.... دوستداران موسیقی اصیل می دانند که منظور از آواز، تسلط کامل به ردیف و گوشه های آوازی است...

بد نیست به قسمتی از گفتگوی مجتبی نیازی با استاد کسایی نیز اشاره کنم که نظر ایشان در خصوص موسیقی ردیف دستگاهی ایران را در بر دارد: (گفتگو برگرفته از وبلاگ شخصی آقای ادیب)

 حسن کسایی در پاسخ به این پرسش که تاثیر اشخاصی مثل آقا حسینقلی ، درویش خان و صبا بر روی <<موسیقی ردیف>> چه بوده است چنین توضیح می دهد: ((اصولا موسیقی قدیم یک موسیقی که بیشتر به گوشه های ردیف پرداخته اند و بیشتر این گوشه ها به هم شباهت زیادی دارد. اما نوابغی مثل آقا حسینقلی، درویش خان و صبا این را درک کرده اند و موسیقی را از آن گسستگی و حشو و زوائد پاک کردند. من نمی خواهم موسیقی سنتی را تخطئه کنم ، ابدا ، ولی این را سی سال پیش هم گفته ام و در روزنامه ها هم چاپ شده است که <<موسیقی ردیفی>> به درد یک موزه ی هنری می خورد که بدانند<<زیرافکند>>،<<ماوراءالنهر>> و ... چه بوده است. اما اینکه امروزه بخواهند اینها را مو به مو اجرا کنند نه کسی گوش شنوایش را دارد و نه مجال اجرای آن هست، بله البته هستند کسانی که بخواهند خودشان را با این حربه مطرح کنند و به عنوان مثال بگویند: <<ما 200 گوشه در دستگاه نوا می دانیم>>!! حالا کسی هم پیدا شود و بخواهد برای 500 نفر ، 4ساعت <<نوا>> اجرا کند ، این دیگر از حوصله ی روزگار ما خارج است. صبا این حشو و زوائد را جمع کرد ، یعنی اول استادش (درویش خان) این کار را کرده بود، صبا آمد و کتاب ردیف ها را نوشت و آن را جمع و جور کرد که قابل اجرا و یاد گرفتن باشد، تا این که عده ای نیایند با ادعا هایی و بخواهند موسیقی را متحجر ، عقب مانده و قالبی نگه دارند . بنابر این نتیجه می گیریم که صبا با مختصر کردن ردیف های موسیقی بیشتر توان خلاقیت ، نو آوری و انشاء و ابداع را در موسیقی به هنر مند های بعدی می دهد))

مرحوم کسایی، در تخت فولاد و در جوار مرحوم استاد تاج اصفهانی یکی از بزرگترین خوانندگان آواز مکتب اصفهان، به خاک سپرده شدند.

روحش شاد، هنرش جاودان

--------------------------------------------------------------

با تشکر از جناب ادیب(از دانش آموختگان مکتب مرحوم کسایی) که در گردآوری این مطلب به بنده کمک زیادی نمودند.

بامهر...بانو