عنوان کتاب: جوان مسلمان و دنیای متجدد

نویسنده: سید حسین نصر

عنوان اصلی: A Young Muslim's Guide to the Modern World

مترجم: مرتضی اسعدی

انتشارات: طرح نو (چاپ آخر: 1389)

******

مساله معارضه میان جهان اسلام و جهان غرب، جدی تر از این حرفهاست که بتوان آن را در حد مسائل سیاسی و خصومت دولت ها فرض کرد. این مساله که در غرب برایش نظریه پردازی های بسیاری هم شده (به عنوان مثال نظریه لیبرالیسم پایان تاریخ فوکویاما و آنتی تز همین نظریه یعنی برخورد تمدن های هانتینگتون) متاسفانه در این سوی دنیا همواره سرسری گرفته شده است و تنها اعمال ابلهانه و بعضا شناعت باری به نام مقابله با تهاجم فرهنگی توسط حکومت های بی فرهنگ! انجام شده که از قضا این معارضه را شدیدتر کرده و به طرف مهاجم حقانیت بخشیده است.

جهان اسلام در دو سده اخیر مورد هجوم نظامی، سیاسی و فکری از سوی جهان متجدد قرار گرفته است و می توان گفت که بخش اعظم تمدن اسلامی که ماحصل تلاش مسلمانان در قرنهای متمادی بود، در اثر این هجوم نابود شده است. از هنر و معماری و ادبیات و آداب و رسوم جمعی متفاوت اما باطنا هم ریشه ای که از اندلس و مراکش تا مالزی و سنگاپور را با یک روح واحد به هم مرتبط می کرد تقریبا اثری باقی نمانده است. از آن مهمتر مسلمانان در اعتقادات خود اغلب دچار تزلزل و تردید شده اند، به خصوص اینکه اغلب فلسفه ها و علوم جدید را در تعارض با اعتقادات اسلامی از جمله جامعیت وحی و تسلیم به مشیت الهی می بینند. این وضعیت معمولا با دو گونه عکس العمل به پایان می رسد، یا تسلیم فکری و از خودبیگانگی در مقابل تجدد و یا طغیان های عاطفی و رفتارهای پرخاشگرانه.

اغلب اندیشمندان مسلمان در دو قرن اخیر در برخورد با غرب، بی شناخت عمیق نسبت به ریشه ها و بنیان های فکری تجدد، رویکردهای اشتباه و اغلب از موضع ضعفی را در این مساله به خود گرفته اند. از اولین های این وادی سید جمال الدین اسد آبادی که با ساده اندیشی علوم غربی را ادامه همان علوم اسلامی قرون میانی میدانست که پس از رنسانس به اروپا راه یافته ، یا نمونه های متاخرتر محمد اقبال که سعی کرد با پیوند برقرار کردن میان مذهب اصالت خرد ابزاری (Rationalism) و ناسیونالیسم و آموزه های دینی اسلام ، کلامی جدید بیافریند که البته در نهایت پیاده شدن نظریاتش جز به تفرقه مذهبی و سیاسی در شبه قاره (استقلال پاکستان و جنگ های بعدی) منجر نشد! و یا نمونه معاصر دکتر عبدالکریم سروش در ایران که با پیوند دادن لیبرالیسم با قرائتهای عرفانی اسلام و رویکرد هرمونتیکی و تاویلی به قرآن ، تا حد امکان سعی کرد کارکرد دین را از عرصه اجتماع به حوزه خصوصی محدود کند و متاسفانه این امر جز به رواج پندار اصالت لذت و شانه خالی کردن از مسئولیت های اجتماعی، رواج دلال بازی و فرو ریختن "ما"ی جمعی و اتمیزه شدن اجتماع از یک سو و خالی گذاشتن عرصه عمومی برای جولان دادن جریانات خشن از سوی دیگر، منجر نشد.

رویکرد دکتر سید حسن نصر در این کتاب کاملا متفاوت از این افراد است. ایشان ابتدا خلاصه ای از بنیانهای اندیشه اسلامی، معنا و مفهوم وحی ، شریعت ، عرفان ، نسبت اینها با یکدیگر ، ادبیات و هنر منبعث از این منابع معرفتی و تمدن ساخته شده بر پایه این فرهنگ ، ارائه می دهد. سپس با تسلط و در عین سادگی به ریشه های شکل گیری اندیشه تجدد در دوران پس از رنسانس در اروپا می پردازد و با تشریح فلسفه ها و علوم شکل گرفته در آن دوران و به ماهیت کاملا متفاوت این فلسفه ها و علوم با حکمت و علم در اسلام ، از بعد متافیزیکی اشاره می کند. سپس به تمدنی می پردازد که تجدد بر پایه اومانیسم و خردگرایی (به عبارتی طغیان عقل جزئی/reason بر وحی و عقلی کلی/intellect)، در غرب بوجود آورده و آنها را در عرصه دین ، سیاست ، ادبیات و هنر ، آموزش و شیوه جدید زندگی به شکل جداگانه تشریح می کند. ایشان به روشنی مسیری را که فلسفه غرب در دوران جدید ، از زمان پیدایش تفکر اومانیسم (استقلال انسان از خدا) در ادبیات و هنر و راهیابی آن به فلسفه ، نفی مراتب وجود و محدود کردن معارف به معارف مادی ، انقلاب نیوتونی در علم و "دقیق" و قطعی شدن علوم و پیدایش پوزیتیوسم منطقي ، پیدایش منظومه های فکری (ایدئولوژی ها) در قرن نوزدهم و سپس نقد و انهدام این منظومه ها در قرن بیستم توسط اگزيستانسياليسم و پديدار شناسي و نقد پايه هاي اين دو به نوبه خود با مکاتب شالوده شکنی، تشریح می کند و با بیانی استدلالی پایان دوران سروری فلسفه جدید غرب و استیلای خرد جزئی را اعلام می دارد.

دکتر نصر پاسخ به معارضه ها را در درجه اول منوط به شناخت دقیق تمدن غرب و بنیانهای فکری و سیر تغییرات و تطورات آن می کند و در نهایت حفظ برداشت سنتی از اسلام (تاکید بر جامعیت وحی و و حفظ مواریث ارزنده فرهنگی) را در دنیای جدید، ممکن و حتی لازم می شمارد. به نظر دکتر نصر در دوران موسوم به پست مدرنیسم که بنیانهای تجدد توسط مکاتب شالوده شکنی و پساساختارگرایی منهدم شده و دنیای متجددِ پس از رنسانس در مرحله انحلالی و آغاز زایش دورانی جدید به سر می برد و اقبال مردم آن دیار به ادیان و مکاتب شرقی و حکمت خالده (جاودان خرد) بیش از هر زمان دیگری است، روا نیست که مسلمانان در برابر اندیشه ها و مکاتبی خود را ببازند که دوران آنها در غرب به سر آمده و سعی در رفتن راهی را داشته باشند ، که غرب – لااقل از بعد وضعیت انسانی – از رفتنش به جای خوبی نرسیده است.

تهیه و مطالعه این کتاب روشنفکرانه ، تفکر برانگیز و بسیار ارزشمند را به همه دوستانی که میخواهند درکی متفاوت و عمیق از این مساله به دور از سطحی نگری های رایج پیدا کنند، توصیه می کنم. در ضمن باید حق مطلب را ادا کنم و اشاره ای به ترجمه فوق العاده آقای مرتضی اسعدی داشته باشم که بسیار باظرافت انجام شده به طوری که به سختی می توان باور کرد که نثر تالیفی نباشد!

***

برای کسانی که با قلم دکتر نصر آشنایی ندارند، خواندن این مقاله کوتاه و ارزشمند، مفید خواهد بود.

***

برداشت های سنت گرا، تجدد گرا و بنیادگرا از اسلام معاصر

***