کارتونهای ایرانی دوران کودکی ما

«بگ بگ بگ بگ...بگ بگ بگ بگ» این اصواتِ فعلا نامفهوم، سال­های سال موسیقی تیتراژ برنامه کودک و نوجوان شبکه اول سیما بود. پسر بچه­ای که ظاهرا اعصاب نداشت، دست­ها در پسِ پشت گره کرده مدام عرض صفحه را طی می­کرد.بعد یکهو یک پرنده سروکله‌اش پیدا می‌شد و بعد از یکی دو بار چرخ زدن گوشه پرده را می­کشید تا عنوان «برنامه کودک و نوجوان» را به ما نشان دهد و پسرک خودش هم از سر ذوق به هوا بپرد و پاهایش را با زاویه­ای بیش از نیم صفحه(!) باز کند.»

 البته باز معرفت کانال یکی­ها که لااقل همین تیتراژ را ساخته بودند. کانال دو که موسیقی سریال «سلطان و شبان» ساخته بابک بیات خدابیامرز را برداشته­ بود و گذاشته بود روی چند تا عکس از کودکان و نوجوانان ایران‌زمین و به عنوان تیتراژ به‌مان نشان می­داد.

آن موقع­ها تلویزیون دو کانال بیشتر نداشت. هر کدامشان هم فقط یک ساعت برنامه کودک پخش می‌کردند. کانال یک، ساعت 5 تا 6 و کانال دو، ساعت 6 تا 7. البته برنامه جمعه­ها و باقی روزهای تعطیل فرق می‌کرد و تقریبا مثل حالا بود. بعدترها کانال یک، نیم ساعتی را تحت عنوان «برنامه خردسالان» به اول برنامه کودک هرروزش اضافه کرد.

طبیعتا برنامه که شروع می­شد، اول از همه مجری را می­دیدیم. بعید می­دانم هم­سن و سال‌های من، خاطرات خوب و به یاد ماندنی اجراهای خانم خامنه­ای در کانال یک را فراموش کرده باشند.

چهره مهربانی که حرف­های شیرینش را با صدایی گرم و لبخندی دلنشین برایمان می­گفت و بی­اغراق همگی واقعا دوستش داشتیم. محبوبیت خانم خامنه­ای (می‌بینید؟ هر کاری می‌کنم، نمی­شود بدون «خانم» اسمش را بگویم.

اسم این مجری از همان بچگی این­طوری توی ذهن­های ما ثبت شده و هیچ‌جور هم نمی‌شود پاکش کرد) برخلاف مجری­های دیگر فقط از سادگی و صمیمیت خودش می­آمد.او هیچ تلاشی برای متفاوت بودن نداشت، کلمات قلمبه سلمبه نمی­گفت، ژانگولر اجرا نمی­کرد و... ولی در عین حال اتوکشیده و خشک و رسمی هم نبود.

" این عکسها جدیدترین عکسهای خانم گیتی خامنه بعد از بازگشت به ایران است . ببینید بعد از این همه سال چهره خانم گیتی خامنه بدون ذره ای تغییر همچنان مهربان و دوست داشتنی باقی مانده است . تنها تفاوت سفیدی موها در گذر زمان است. خانم گیتی خامنه ممنون "

 بعد از او،  الهه رضایی مجری برنامه کودک شبکه یک شد که هنوز هم بعضی اوقات، برنامه اجرا می­کند و البته مجری موفقی به حساب می­آید.

مریم افشار هم مجری دوست­داشتنی شبکه دو بود. صدای زیر و البته مهربان او باعث شده ­بود که جای خودش را خوب بین بچه­ها باز کند.

اما به جز تیتراژ ایرانی و مجری­های وطنی، برنامه کودک و نوجوان کلی انیمیشن عروسکی و کارتونی و سریال­های تلویزیونی و آیتم­های کوتاه میان‌برنامه­ای تولید داخل هم داشت.

لاشخور لای آشغال‌ها

حمید جبلی، اکبر عبدی، حسین محب اهری، آتیلا پسیانی و خدا بیامرز حسین پناهی.

اسم همه این آدم­ها با سریال­های «محله بروبیا» و «محله بهداشت» سر زبان­ها افتاد.  محله بهداشت و محله بروبیا، دو تا مجله تصویری بودند که آیتم­های تقریبا ثابتی داشتند.

این الگو سال­ها بعد در مجموعه «هزار برگ، هزار رنگ» هم کمابیش تکرار شد.  از نظر محتوایی هم دو مجموعه «بچه­ها سلامت باشید» و «بچه‌ها مواظب باشید» با هدف رساندن پیام­های بهداشت و ایمنی و سلامت به مخاطب، شباهت­هایی با محله بهداشت داشتند.

شاید هنوز از «بچه­ها سلامت باشید» لاشخوری را که با هیبت گنده و یغورش لابه­لای آشغال­ها وول می­خورد و موسیقی «APOCALYPSE   DES  ANIMAUX» ونجلیز هم روی حرکاتش پخش می‌شد، یادتان مانده باشد.اگر نه، افسردگی بعدازظهرهای جمعه را که با اشک­های بچه‌های حادثه­دیده «بچه­ها مواظب باشید» گره خورده بود، هیچ‌کس فراموش نمی­کند.

اواسط دهه شصت مجید قناد هم شروع به برنامه سازی کرد. اسم برنامه اش بازی شادی تماشا بود با یک شخصیت نه چندان محبوب به نام قلقلی .

 علیرضا خمسه و محسن یوسف بیک برنامه ای داشتند به نام هوشیار و بیدار که خمسه نقش بچه شیطون را بازی می کرد که مدام بازیگوشی می کرد.

خونه‌شون در داره

شاید شروعش با «بازم مدرسه­م دیر شد» اکبر عبدی باشد.  «مثل‌آباد» سریال دیگری بود که تیم محله بروبیا تولیدش کردند.«اوسا علم علم» که رضا ژیان نقش خیاط را در آن بازی می­کرد و «مریض خر خورده» با نقش‌آفرینی اسماعیل داورفر و اکبر عبدی به عنوان پدر و پسر طبیب، از معروف­ترین اپیزودهای مثل­آباد بودند.

«در خانه» را یادتان هست؟ اکبر عبدی و بابک بادکوبه و شهلا ریاحی و رؤیا افشار؟ جواد و پسرخاله­اش مرتضی؟ فندق؟ «آروم بگیر...آروم بگیر» چی؟

«خونه­شون در داره/ در خونه­شون کلون داره/ اتاقش تاقچه داره/ حیاطش باغچه داره/ باغچه میونش گل­گلی/ کنار حوضش بلبلی/ لای‌لای‌لای...» دیگر گفتن ندارد.

 گرفتید چی می‌خواهم بگویم. «علی کوچولو» با بازی فرزانه کابلی و امید آهنگر و صدای فهیمه راستکار. با آن فرم عجیب و غریب که به جای فیلم­برداری از عکس برای نشان دادن قصه استفاده شده بود و علی کوچولو با نمایش سه چهار عکس از سرکوچه به اتاقش می‌رسید یا مادرش را طی دو عکس می­بوسید.

نزدیک بود «قصه­های مجید» را از قلم بیندازیم. تیم هوشنگ مرادی کرمانی، کیومرث پوراحمد و مهدی باقربیگی کاری کردند کارستان. از یکی دو سریال مهم دیگر فقط نامی به میان می­آوریم: دنیای شیرین و دنیای شیرین دریا.

منم می‌شم‌ بابای حمید

حالا خیلی به این اصطلاح تله‌تئاتر گیر ندهید. منظورمان برنامه­هایی است که تویش هنرپیشه­ها به جز نقش اصلی، یک یا چند نقش دیگر را هم قبول و بازی می­کردند.

پس بگذارید یک مثال بزنم. «زیر گنبد کبود»، همان آقای حکایتی. «قصه باغ بزرگ / قصه گل قشنگ/ قصه شیر و پلنگ/ قصه موش زرنگ...» بهرام شاه­محمدلو با عباس و مهرداد و حمید و یکی دیگر که اسمش یادم نیامد، جمع می­شدند، قصه­ای می­خواندند و برایمان بازی می­کردند.

«ما می­توانیم» هادی مرزبان هم بود که بیشتر به کلاس آموزش تئاتر شباهت داشت. یکی دیگر هم هست که حتی اسمش را هم فراموش کرده‌ایم، اما مطمئن‌ایم اگر نشانی بدهیم یادتان می­آید.چند تا پسر راهنمایی یا اوایل دبیرستان بودند که همیشه مدرسه­شان که تعطیل می­شد، توی خرابه­ای جمع می­شدند و حرف می­زدند. از مشکلات درس و زندگی‌شان می­گفتند و نقش‌های داستان­های تعـــریفـی­شــان را هم خودشان بازی می­کردند.

آن هم پانتومیم. «امید تو بشو آقای تهرانی، جواد تو حمید باش، منم می­شم بابای حمید.» یادتان آمد؟ شد؟ چقدر در عین سادگی، خوب و جذاب بود...

دراکوتا تا به تا

هر چقدر دستمان در انیمیشن کارتونی خالی است، عوضش در انیمیشن عروسکی با توپ پر حاضریم.شاید بخش عمده­اش را هم مدیون مرضیه برومند و عادل بزدوده باشیم که سرحال و قبراق در واحد کودک‌و نوجوان صدا وسیما فعالیت می­کردند.

«خونه مادربزرگه» با یک تیم قوی در طراحی و ساخت عروسک­ها، نوشتن متن مجموعه و عروسک گردانی و دوبله (رضا بابک، فاطمه معتمدآریا، بهرام شاه­محمدلو، مریم سعادت و آزاده پورمختار) به جرأت یکی از بهترین آثار کودک و نوجوان بعد از انقلاب است.

موفقیت این مجموعه به حدی بود که سازندگانش را به فکر ساختن سری دوم آن (با اضافه کردن هاپو کومار) انداخت.بی­شک و تا همیشه تاریخ، بینندگان این مجموعه با دیدن چهره چارلز برانسون در هر فیلمی به یاد «مخمل» مادربزرگه خواهند افتاد.

«مدرسه موش­ها» با حضور کپل و نارنجی و دم باریک و دم دراز و گوش دراز و سرمایی، تجربه موفق دیگری از برومند بود که ساختن فیلم شهر موش­ها را هم در پی داشت. گویا خانم برومند برای ساخت مدرسه موشها از هنرمند گرانقدرمان نصرت الله کریمی یاری گرفته اند.

«دیو… دیو… دارم می­شنوم» و «ایش! بدم می‌آد از این بچه موش­ها» تا سال­ها ورد زبان بچه‌ها بود.

«زی­زی گولو آسی پاسی دراکوتا تا به تا» که لیلی‌رشیدی و امیرحسین صدیق را به سینمای ایران معرفی کرد هم کار برومند بود که البته با دوبله عالی آزاده پورمختار، توک زبانی حرف‌زدن رضا فیاضی(«اعظم» گفتن‌هایش یادتان هست؟) و «جمالی» گفتن‌های مریم سعادت، جای خودش را حسابی بین بچه ها باز کرد.

«هادی و هدی» و «قلی و بابا علی» هم از دیگر مجموعه‌های موفق عروسکی به شمار می‌آیند. عرضه عروسک‌های هادی و هدی در بازار و دهان به دهان چرخیدن اصطلاح «قلی جون این یه ضرب­المثله» بین مردم، خود گواهی بر این مدعاست. مدیر دوبلاژ و پدر هادی و هدی زنده یاد مهدی آژیر  و مادر هادی و هدی هم خانم ناهید شعشعانی بودند و آزاده پور مختار هم از دیگر گویندگان این مجموعه است . مدیر دوبلاژ مجموعه عروسکی نخودی هم مهدی آژیر نازنین بود .

این وسط فقط یک انیمیشن عروسکی بد فرم روی اعصاب بود. آن هم بعدازظهر جمعه. «کار و اندیشه». با آن پلان آخر تیتراژش که این دو تا یکی می شدند و با سرضرب­های آهنگ، دست‌هایشان را به طرفین پرتاب می­کردند.بلاهت‌های بی­حد و غایت «کار» و بچه مثبت بودن «اندیشه» همراه با پیام اخلاقی تابلویش که «این دو جدا از هم و به تنهایی دردی را دوا نخواهند کرد»، تحمل این مجموعه را برای ما کاری عذاب‌آور کرده بود.

دو تا انیمیشن عروسکی استخوان‌دار دیگر را هم تا یادمان نرفته بگوییم: یکی «شتر ساده­دل» با آن دوبله بی­نظیر و فاخر و داستان پخته و پیچیده­اش که قربانی شدن عنصری صادق و خدمتگزار را بر اثر توطئه رذیلانه حسودان و ذلیلان برای فریب و بدگمانی سلطان به تصویر می­کشید و دیگری «ابراهیم در گلستان» که کار ایرج امامی بود و به داستان حضرت ابراهیم می‌پرداخت. نقش حضرت ابراهیم‌اش را هم پرویز بهرام دوبله می­کرد.

عروسک‌ها و مجری‌ها

سمبل این نوع برنامه­ها، «صندوق پست» است. به جا نیاوردید، نه؟ بابا همان کلاه قرمزی!

ایرج طهماسب به خواب هم نمی­دید که با خلق این شخصیت کودکانه بازیگوشِ کارخراب­کنِ سمج و در عین حال دوست داشتنی، اسمش به عنوان کارگردان پرتماشاگرترین فیلم تاریخ سینمای کشور ثبت شود.

اما این آقای قرمز کلاه و پسر خاله­اش که صدای حمید جبلی هر دو را به سخن گفتن وامی­داشت، ناممکن را ممکن کردند!

البته برنامه­های اینچنینی که با حضور مجری و یک یا چند عروسک ساخته ­می­شود، سابقه­ای طولانی در تلویزیون دارد. از «هاچین و واچین» بگیر تا «آقا جیلی». ضمن این­که یک سریال تلویزیونی هم با ساختاری شبیه به این ساخته شده است.

«اوسا بابا»، مرد بی­­سر و همسر و برادر و خواهری که تنهایی‌اش را با مظفر و بهادر و گل بهار عروسکی پرکرده­ بود و روزگار می­گذراند.

تنبلی بهادر با آن زبان قرمز و  سرکچل و آتیشی شدن گلی خانم از مؤلفه‌های قابل ذکر اوسا بابا هستند که البته هیچ‌وقت معلوم نشد چرا عروسک­ها را برای دوستی خود انتخاب کرده است.

وقتی بابا کوچک بود

وقتی همین حالا هم به خاطر ضعف­های فنی و تکنولوژیک، در کشور ما انیمیشن حسابی و به­دردبخوری که بتواند مخاطب را چند دقیقه­ای پای تلویزیون نگه دارد،  چندان ساخته نمی‌شود، دیگر از سال­های دور که هنوز حتی کامپیوتر به ایران نرسیده بود، چه توقعی دارید؟

با این وجود، آن وقت­ها دو تا کارتون داخلی نسبتا آبرومند از تلویزیون کشور پخش می­شد که می­شود این‌جا ازشان یادی به میان آورد و خاطره­هایی را زنده کرد: «وقتی بابا کوچک بود» و «زهره و زهرا».

اولی که تعداد قسمت­هایش هم زیاد نبود، به نوعی نسخه وطنی «رابرت» محسوب می­شد و چهره بابایش هم آدم را یاد «قدرت» در فیلم گوزن­ها می­انداخت.

محتوای مجموعه هم که از روی اسمش تابلو است. گوینده، قصه را برایمان می­گفت و جای شخصیت­های مختلف هم خودش صحبت می­کرد.  زهره و زهرا مخصوص ماه رمضان بود.دو دختر دوست و همسایه که تازه می­خواستند روزه گرفتن از نوع کله‌گنجشکی را تجربه کنند و در ضمن، پیام­های اخلاقی را به ما بینندگان برسانند.حرکات شخصیت‌ها در این یکی، خیلی ابتدایی‌تر از «وقتی بابا کوچک بود» نشان داده می­شد و گرافیک‌اش هم به مراتب ساده­تر بود.

چهره‌های ماندگار پویانمایی ایرانی

این سه نفر از معروف‌ترین انیماتورهای ایرانی هستند.  متأسفانه کارهای زیادی از این‌ها در تلویزیون‌مان پخش نشده. ولی بد ندیدیم حالا که ویژه نامه کارتون درآورده‌ایم ، حداقل ادای احترامی به این سه تن کنیم.

نورالدین زرین کلک

گرایش نورالدین زرین کلک به کارهای زاگرب را می‌توان از همان «چشم تنگ دنیا دوست را / یا قناعت پر کند یا خاک گور» فهمید.

فضای آن انیمیشن کوتاهی که تویش هر کدام از کشورها به صورت یک حیوان یا شیء در می‌آمدند و می‌افتادند به جان هم، این‌طوری بود: ایران شده بود گربه، ایتالیا شده بود چکمه، آفریقا شده بودگاو و...زرین‌کلک را پدر انیمیشن ایران می‌دانند، تقریبا همه مجامع معتبری که یک جورهایی به انیمیشن ربط دارند او را می‌شناسند، چه آن مجمع توی ساختمان صبا باشد چه توی والت دیزنی یا زاگرب.

هر چه باشد او چند سالی است که رئیس انجمن آسیفای جهان است (آسیفا توی انیمیشن، یک چیزی تو مایه‌های فیفا توی فوتبال است).

راستی معروف‌ترین انیمیشن زرین کلک هم «دنیای دیوانه دیوانه دیوانه» است.

  علی اکبر صادقی

خیلی از انیماتورهای بزرگ قبل از این‌که سراغ کارتون بروند تصویرساز بوده‌اند. شاید علی اکبر صادقی هم به واسطه جوایز بین‌المللی‌اش یکی از موفق‌ترین انیماتورهای ایران به شمار برود، ولی شهرت او بیشتر به خاطر نقاشی‌ها و تصویرسازی‌هایش است.

فضاسازی‌های سنتی که آدم را یاد نقاشی‌های قاجار یا حتی مینیاتورهای قدیمی می‌اندازد. اولین انیمیشن او، «هفت شهر» (1350) توانست یک جهانگردی درست و حسابی توی جشنواره‌های دنیا داشته باشد.

انیمیشن آخرش، «ائتلاف» هم همین دو سال پیش، جایزه بهترین انیمیشن را از جشنواره فجر خودمان گرفت. «ائتلاف»، یک جورهایی همان متحــرک‌ســازی شـده مـجـموعه نقاشی‌های خود صادقی در این سال‌ها بوده.

نقاشی‌ها تعدادی نیزه، سرباز و سیب را در حالت‌های مختلف و با رنگ‌بندی عجیب و غریب در کنار هم نشان می‌دهند.

عبدالله علیمراد

«قصه‌های بازار» را یادتان است؟ همان انیمیشن عروسکی ایست – حرکتی (stop-motion) که در سه قصه جداگانه 1- طوطی و بقال 2- ورود به دنیای عروسک‌ها 3- کوه جواهر، داستانش را تعریف می‌کرد.

برخلاف کارهای ساده‌تری مثل «کار و اندیشه» که از چیزی به اسم «پس‌زمینه» اصلا بویی نبرده بودند، قصه‌های بازار از یک میزانسن درست و حسابی برخوردار بود.

رنگ‌بندی‌ها تنوع داشت و داستان‌ها و نوع کارگردانی‌اش باعث شده بود که نتیجه کار جذاب شود. عبدالله علیمراد انیماتور آن کار بود، او در حال حاضر معروف‌ترین انیماتور عروسکی ایران است.

قصه‌های بازار جوایز زیادی را تصاحب کرد: فیل نقره‌ای بهترین انیمیشن کودک از جشنواره فیلم کودک هند، جایزه کارمیوی طلایی از جشنواره کاروسل و انتخاب ویژه چهل و پنجمین جشنواره فیلم برلین.

متن اشعار

کار و اندیشه : که فوق العاده عذاب آور بود اما موزیک قشنگی داشت که فرید شب خیز ساخته بود و شعرش این بود (فکر کنم از خانوم افسانه شعبان نژاد باشه)

من کارم

بازو و نیرو دارم

هر چیزی رو می سازم

از تنبلی بیزارم

اسمه من اندیشه

به کار میگم همیشه

بی کار و بی اندیشه

چیزی درست نمیشه

ما کارو و اندیشه با هم هستیم همیشه

می دونیم تنهایی چیزی درست نمیشه

****************************************************************

شعر تیتراژ علی کوچولو :

لی لی لی لی لی

لی لی لی حوضک

علی کوچولو

این مرده کوچک

علی کوچولو

تو قصه ها نیست

مثه منو تو

اون دور دورا نیست

نه قهرمانه

نه خیلی ترسو

نه خیلی پرحرف

نه خیلی کم رو

خونشون در داره

دره خونشون کلون داره

حیاط داره ایوون داره

اتاقش تاقچه داره

حیاطش باغچه داره

باغچه ای داره گل گلی

کنار حوضش بلبلی

لای لای لای

لی لی لی حوضک

لی لی لی لی لی

این مادرشه

مادره علی

مامانه خوبش

چه مهربونه

علی کوچولو

اینو می دونه

اینم باباشه

چه خالیه جاش

رفته به جبهه

خدا به همراش

علی کوچولو

چه خوب و نازه

واسمون داره

حرفای تازه

با علی کوچولو خانوم فرزانه کابلی (مادر علی) به خاطرات کودکی ما وارد و جاودانه شد.

****************************************************************

هادی و هدی : یک برنامه عروسکی هم بود به نام هادی و هدی شبکه 2 پخش می کرد شعر تیتراژش این بود

عروسکا!

عروسکا!

کجایید؟

مادربزرگ!

هادی! هدی!

بیایید بیایید

(عروسک ها جواب می دادن)

عروسکای خوبیم

از نخ و میخ و چوبیم

عروسکای خوبیم

از نخ و میخ و چوبیم

پدر کجاست؟ (یک توپ می خورد توی سر پدر)

من اینجام

مادر کجاست؟ (یک ماهی تابه در دستش بود که جا بیندازند که زن یعنی آشپزی!)

همینجام

عروسکای نازیم

قصه رو ما می سازیم

عروسکای نازیم

قصه رو ما می سازیم

بیایید بیاید

سلام

سلام

راستی خودمم آق بابام

عروسکای قصه ایم

نون و پنیر و پسته ایم

منابع :  احسان عمادی-کاوه مظاهری (همشهری آنلاین) و وبلاگ farhadata

 ارادتمند شما دلشدگان