سنگام

Sangam

سنگام  'संगम' در اصل به معنای ملاقات یکدیگر است. ایندر راج آناند فیلمنامه ای عاشقانه به این نام می نویسد و راج کاپور آن را درفیلمی به بازی و کارگردانی خودش در سال 1964 بر پرده سینما به نمایش در می آورد. شهرت این فیلم بزودی از مرزهای هندوستان فراتر رفته و جهانی می گردد. والدین من و شما هم این فیلم را در زمان نمایشش در سینماهای ایران دیده اند و با آن بسیار خاطره دارند...از ترانه دوست دوست نارها که سوندر(راج کاپور) با پیانو آن را در محفلی می نوازد و می خواند بگیرید تا صحنه های ماه عسل در کوهستان باشکوه برفی سوییس و ترانه چند زبانه دوستت دارم Ich Liebe Dich با اجرای ویوین لوبو و یا رقص و نغمه خوانی خانم رادا( ویجینتی مالا )در هتل پاریسی.

سنگام شاید بهترین اثر راج کاپور نباشد اما یکی از مشهورترین فیلمهای اوست جای تعجب دارد که منتقدان در سایتهای مشهور اشاره چندانی به فیلم نداشته اند درحالیکه در زمان اکران حداقل از بسیاری جهات اعم از هزینه، درآمد هنگفت و فرهنگ سازی بسیار موفق عمل نمود. سنگام کلکسیونی از غولهای  عوامل سینمای هند بود چه بازیگران چه سایر دست اندرکاران.

در زمان تولید فیلم راج کاپور که  در شرف جدایی از نرجس بود و بشدت متمایل به ویجینتی مالا شده بود، او و دوست بسیار صمیمیش راجندرا کمار را برای نقش آفرینی در سنگام به بازی گرفت. این اولین فیلم رنگی با کارگردانی راج کاپور بود چون کاپور همه جوره می خواست سنگ تمام بگذارد.

داستان فیلم: سه دوست دیرین کودکی، گوپال و رادا که از خانواده هایی متمول و سرشناسند و  سوندر که در کلاس خانوادگی پایین تری قرار دارد باهم بزرگ می شوند و یک مثلث عشقی بین آنها شکل می گیرد. شاید بطور فانتزی بتوانیم تجسم کنیم این یک مثلث متساوی الساقین است دو ساق مساوی آن  گوپال و سوندر مانند دوبرادر همدیگر را دوست دارند ونسبت به هم تعصب دارند. این  رادا قاعده مثلث است که بین آندو قرار می گیرد هم عامل ارتباط آندو است هم باعث انفصال آنها از یکدیگر...در مهمانی فارغ التحصیلی بازگشت گوپال از انگلستان این سه را می بینیم . گوپال یک قاضی جذاب و موفق از آب در آمده اما سوندر یک نوازنده و خلبان آماتور سربهواست. طبیعی است که رادا باید عاشق گوپال شود. راج کاپور در فیلم ابتدا از سوندر یک شخص قوی و جنتلمن مثل گوپال نمی سازد او مخصوصا قصد دارد پس از اینکه رادا سوندر را از خود می راند، ثابت کند با تلاش می توانی به هرچه می خواهی برسی. البته در این روند کمرویی و حجب و حیای گوپال در عدم ابراز عشقش به رادا و عدم اعتراف این احساس به سوندر بسیار تاثیرگذار است. سوندر عشقش را به رادا نزد دوست و برادرش گوپال اعتراف می کند درحالیکه گوپال لب فرو بسته و عشقش را فدای دوستی می نماید. سوندر باید کاره ای شود تا لایق وصال محبوبه اش باشد پس خلبان ارتش می شود، به ماموریتی جنگی می رود ولی از گوپال قول می گیرد تا بازگشتش مراقب رادا باشد. او حجت را تمام می کند...

اما نکته زیرپوستی، احساس خود رادا در این دوراهی عاشقانه است. در اینترنت اکثرا جمله مشابهی درباره این فیلم می خوانیم که گرچه تم ظاهری فیلم عشق است اما در حقیقت پیام فیلم  این است که یک زن باعث قطع پیمان اخوت دو مرد، دو دوست و دو برادر می شود. این نگاهی سرزنش بار به وجود و حضور و نقش زنان است به اعتقاد من در این فیلم رادا قربانی اصلی است او انتخاب نکرد، انتخاب شد (حتی شاید از یکی عملا به دیگری تعارف شد!) بی آنکه خودش واقعا نقشی در این بین داشته باشد.

با خبر سقوط هواپیمای سوندر، رابطه گوپال و رادا کم کم قویتر می شود و گوپال نامه های عاشقانه بی نشان نوشته و به رادا هدیه می کند همین نامه هاست که بعدا با بازگشت غیرمنتظره سوندر"قهرمان جنگی" ، کنار کشیدن گوپال، ازدواج تحمیلی رادا با سوندر دردسر ساز می شود. اما رادا پس از ازدواج تحمیلی متحول می شود که با درنظر گرفتن این که در آیین هندو مرد پس از ازدواج برای زن حکم یک خدا را پیدا می کند چرخش احساسی سریع رادا و تمایل به عشق ورزی به همسرش سوندر ، وفاداری به تعهدش و فراموش کردن عشق دیرینه اش گوپال زیاد تو ذوق نمی زند.

سکانس طولانی زیبا شاعرانه و رویایی ماه عسل آنان در اروپا هم برای ما لذت بخش است هم سبب نزدیکی بیشتر زن به شوهرش می شود. چنانچه رادا از گوپال می خواهد برای جلوگیری از تنش همیشه خودش را از زندگی آنان دور نگهدارد. این فیلم جزو اولین فیلمهای هندی است که لوکیشن فیلمبرداری اینچنین گسترده ای در اروپا در کشورهای ایتالیا، فرانسه و بالاخص سوییس دارد.

معضل این است که سوندر هرگز بویی از کوچکترین احساس، تمایل، کشش و عشق دوستش گوپال به رادا نبرده است. او از همه جا بی خبر همراه همسرش از سفر عسلی باز می گردند. نامه ها کشف می شوند. سوندر به رادای بیچاره شک می کند . گوپال مجبور به اعتراف شده در حالیکه زندگی مشترک  رادا و سوندر را نجات می دهد در آخرین اقدام ایثارگرانه! خودکشی می کند.

جایی این اقدام گوپال را از دید یک روانشناس می خواندم که به نکته عجیبی اشاره کرده بود؛ "ما با عشق و دوستی مواجه ایم دو مقوله مهم و مرتبط به هم در سنگام. اما این دوستی بسیار قوی است. احساس وفاداری گوپال به سوندر در عالم واقعی جدای فیلم و سینما خیلی محال است! جایی که دو برادر سر عشق یک زن می توانند دشمن خونی شوند گذشت گوپال از رادا که عاشق اوست تا همین حد عجیب است ولی چرا خودکشی؟! آیا گوپال می تواند در ناخودآگاهش یک تمایل هم جنس گرایانه هم به سوندر داشته باشد و این دو حس نامتجانس باهم به وی فشار آورده و او را وادار به خودکشی کرده اند؟! "

اما به اعتقاد من این درست نیست. با اینکه تمام بار محتوایی فیلم روی گوپال است. او از عشقش بی هیچ مقاومتی می گذرد چون دوستی و تعهدش برایش مهمتر است او بصورتی فانتزی خود را آیینه سوندر می کند. از دیدن اینکه دوستش با عشقش خوشبختند خوشنود و راضی است. گویی سوندر برای او در این رابطه عاشقانه حکم یک واسط(مدیاتور) را دارد. او لذتش را در بخشیدن عشقش به دیگری و کامروایی او می یابد. حتی گاه با لبخند معنی داری این را به بیننده نشان می دهد که از ظرافتهای کارگردانی راج کاپور است.در دیالوگی بسیار قوی و جالب این مسئله از جانب گوپال به سوندر و بیننده فهمانده می شود وقتی پای پیوند دو رود و خشکاندن رود سوم برای جاری شدن اصولی  رودهای الحاقی و گمراه نشدن آن است رود سوم گوپال است که نماد هوش و بخشش ودانایی است. این یک رابطه مدرن است که البته سرانجام شوم ولی عبرت آموز دارد .گوپال باید خودکشی کند تا سوندر تصویر واقعی خودش را در آیینه ببیند تا راه مشترکش را به درستی با همسرش ادامه دهد تا زندگی جریان داشته باشد... شما چه فکری می کنید؟...

حیف است مطلب را بدون اشاره به دو صحنه موزیکال غمگین و شاد فیلم تمام کنم.

در یک مهمانی کوچک سه نفره پس از بازگشت زوج عاشق از ماه عسل سوندر پای پیانو می نشیند و ترانه ای می خواند از زبان خلبان عاشقی که به ماموریت مرگباری اعزام شده البته او از همه جا بی خبر است و شاکر است که گوپال بوده تا از دختر محبوبش امانتداری کند. اما سوندر ضمن اجرای این ترانه به گریه می افتد! انگار در ناخودآگاهش همه چیز را می داند! شنیدن این ترانه برای رادا و گوپال به مراتب دردناکتر است.

ترانه دوست دوست نارها شاهکاری از جی کیشان با صدای موکش:

دوستم دوست من نبود... عشق من حقیقی نبود....من دیگر به زندگی دلبسته نیستم...آنکه عشقم را از من گرفت...تو نبودی دوست من؟! ...تو همان کس نبودی؟...رازی باقی نمانده است... من دیگر به زندگی دلبسته نیستم...

صحنه رقص و آواز رادا در اتاق هتل پاریسی برای جلوگیری از رفتن تکی شوهرش به کاباره با عوض کردن چندین لباس و ژستهای گوناگون و هنرمندانه خانم ویچینتی مالا. ترانه Main Ka Karun با صدای زیبای لاتا منگشکار. این صحنه در واقع جهش زنان هند از سنتی بودن به مدرنیته را نشان می دهد. اما هرچه باشد صحنه و آوازی بسیار شیرین و نوستالژیک برای مادران و مادربزرگهای عزیز ماست.

دلم در اختیار خودم نیست... اینچنین اتفاقی قبلا نیفتاده بود... به من بگو تکلیف من با این دلم چیست؟!... بی خیاله هرچیه که می گم... حتی گاهی اصلا گوش نمیده به من...به من بگو با این دل... اوف اوف اوف چه باید بکنم؟!...

=======================

خانم لمپرت - کافه کلاسیک