بخش دوم

خانه اتحادیه(امین‌اسلطان) و سریال دائی جان ناپلئون

   بانی بنای اولیه این باغ و عمارت میرزا ابراهیم‌خان اتابک (قهوه‌چی دوره ناصرالدین شاه) بود که بعدها فرزندش علی‌اصغرخان اتابک(امین االسلطان)*، که سال‌ها صدراعظم ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه بود، با خرید املاک اطراف، باغ را گسترش داد. اواخر دوره قاجار، بعد از مرگ امین السلطان، بازماندگان او عمارت و باغ را به حاج رحیم اتحادیه فروختند. مجموعه اولیه شامل چندین عمارت و باغ بسیار بزرگ بوده که متاسفانه به مرور(بعد از مرگ اتحادیه و رسیدن باغ به ورثه) بخش‌هایی از بناها تخریب و بخش‌هایی از باغ جدا و تبدیل به پارکینگ و مغازه شد. در بناهای موجود، بیشتر آثار معماری دوره پهلوی اول دیده می‌شود و از بناهای دوره قاجار اثر چندانی به چشم نمی‌خورد. خانه دو در ورودی دارد، در اصلی و زیبای آن در بن‌بست اتحادیه در خیابان لاله زار و در دیگری در کوچه‌ای منتهی به خیابان فردوسی.

* مجمدعای کشاورز در دو فیلم کمال‌الملک (علی حاتمی)و ناصرالدین شاه آکتور سینما(محسن مخملباف) نقش این شخصیت تاریخی را بازی کرده است.

   وراث خانواده اتحادیه از سال‌ها قبل تصمیم به فروش بنا داشتند اما متاسفانه اقدام جدی از جانب میراث فرهنگی یا شهرداری تهران برای خرید بنا صورت نگرفت. بنا و خانه اتحادیه در سال 1384 جزء آثار ملی به ثبت رسید(این رویه از دوره پهلوی اول آغاز شد و طبق قانون بناهای ثبت شده تحت حفاظت میراث فرهنگی به شمار می روند و در بناهایی که مالکیت خصوصی دارند، هر گونه تغییر و مرمت باید با اجازه میراث فرهنگی باشد) از سال 84 و مدیریت جدیدی که در میراث فرهنگی متولی امور شدند(بدون سابقه کاری یا پشتوانه‌ای در این زمینه) میراث فرهنگی بدترین دورانش را سپری کرده، چند بنای با ارزش با مالکیت خصوصی از آثار ملی خارج شده، کاوش‌های باستان شناسی تقریبا متوقف شده و هرازگاهی خبری از تخریب بناهای تاریخی و... در رسانه‌ها منتشر می‌شود.

دو عکس پایین وضعیت فعلی بنا را نشان می‎دهد، باغ تقریبا از بین رفته و بناها رو به ویرانی‌اند:

  چند سال قبل ساکنین خانه در را باز کردند و موفق شدم بخشی از باغ و عمارت را ببینم، آن موقع چند خانواده سکونت داشتند و وضعیت قابل قبولی نسبت به وضعیت فعلی داشت.

                                               درِ مرتبط کننده خانه‌ها که در سریال دائی جان ناپلئون چندباری دیده می‌شود

                                               سال 1384، عکس از آرشیو میراث فرهنگی استان تهران

  در آذر امسال  و در بازدید از لاله زار و این بنا، بر روی در اصلی باغ عبارت جدیدی دیده می‌شد "زنگ زدن ممنوع". تصویر زیر مربوط به به اوایل آذر ماه  سال جاریست، سردر اصلی و زیبای عمارت همچنان پابرجاست،  امید که ویرانش نکنند و روزی در پشتی یک پاساژ نشود.

  چند ماه قبل با رای دیوان عدالت اداری خانه اتحادیه از فهرست آثار ملی خارج شد و شاید دیر  یا زود همانند دیگر آثار لاله زار تخریب و فقط یادی از آن باقی بماند.در مهر امسال 360 نفر از هنرمندان سینما و تئاتر در نامه‌ای به شهردار تهران خواستار جلوگیری از تخریب این بنا شدند. (متن خبر)

***

سریال دائی جان ناپلئون

   زمانی که ناصر تقوایی تصمیم به ساخت سریالی از روی رمان معروف و محبوب آن سال‌ها  دائی جان ناپلئون(نوشتۀ ایرج پزشکزاد) گرفت(محبوبیتی که هنوز هم برای سریال و هم کتاب پابرجاست)، خانه اتحادیه به عنوان لوکیشن اصلی سریال انتخاب شد. تقوایی در این باره چنین گفته است:

«داستان در باغی بزرگی اتفاق می‌افتد که ساختمان‌هایش مربوط به دوره قاجار است. جد بزرگ در آن زندگی می‌کرده که هفت بچه داشته است. در این باغ، هفت عمارت می‌سازد و هر یک را به یکی از بچه‌هایش واگذار می‌کند.

داستان، هنگامی آغاز می‌شود که تعدادی از فرزندان او رفته‌اند ولی سه‌چهارتایی هنوز در این عمارت‌ها زندگی می‌کنند. داستان مربوط به روابط اعضاء این خانواده است. اتفاقا در تهران شبیه به این باغ را سراغ داشتیم. باغی مربوط به خانواده اتحادیه واقع در فاصله خیابان فرودسی و لاله زار. باغی به مساحت بیست هزار متر*. خانه‌های باغ قدیمی بودند و در آنها تغییراتی دادیم. مقداری از وقت و بودجه ما، صرف این کار شد. می‌توانستیم از طریق کلک‌های سینمایی کار کنیم ولی مهم بود این خانه‌ها، نسبت به هم«دید» داشته باشند. با این تغییرات، ما موقعیت این باغ را نسبت به حالتش در داستان، بسیار واقعی‌تر کردیم.»(1)

                           محمدعلی کشاورز(با لباس نظامی)، ناصر تقوایی، اسماعیل داورفر، خیرالله تفرشی آزاد

                           عکس از ماهنامه دنیای تصویر، شماره 63

  تقوایی در بخشی از گفتگو  به استفاده از دکور اشاره کرده که البته در سریال مشخص نیست.  در زمان ساخت سریال کوچه و خیابان‌های محدودۀ خانه اتحادیه،  همانند امروز اینگونه دچار تغییرات نشده بود و می‌شد از خود محلات اصلی، برای نماهای بیرونی هم استفاده کرد. در سریال روبروی خانه کوچه‌ای قرار دارد و خاطرم نیست که در سریال ما نمای پیوسته‌ای از ورودی خانه به روبروی آن داریم یا نه؟  کوچه هم اکنون بن‌بست است و روبروی درب خانه پست اداره برق قرار دارد.

*متراژ فعلی این بنا و باغ 9 هزار مترمربع است

  نصرت‌الله کریمی(بازیگر نقش آقاجان) در یاداشتی که در ویژه‌نامه مجله دنیای تصویر نوشته اشاره‌ای هم به این خانه دارد:« گمان می‌کنم اگر تمام خانه‌های قدیمی تهران را بررسی کنیم، خانه‌ای مناسب‌تر از این محل برای فضای دائی‌جان ناپلئون نمی‌توان یافت. این فضای سیزده هزارمتری که یک ورودی آن از لاله زار در بن‌بست کوچه سینما ملی قرار دارد و درِ دیگرش در کوچۀ بن‌بست سیرک واقع در خیابان فردوسی است، مجموعه‌ای است که شش واحد مسکونی را در‌ بر می‌گیرد. ورثۀ نمی‌دانم دست چندم مرحوم اتحادیه در این خانه‌ها مسکن دارند. این خانه در اصل منزل شخصی اتابک اعطم بوده که بعدا توسط اتحادیه خریداری شده و سپس به ورثه او رسیده است. بنای اصلی در زمان اتابک ساخته شده. تالار دائی‌جان ناپلئون گویا کتابخانه اتابک بوده است. بعضی‌ از خانه‌ها به سبک بناهای احمدشاهی و برخی مربوط به زمان رضاشاه است. ساکنین خانه‌ها که گویا روابط خوبی با هم نداشتند، فقط به نظافت خانه خود می‌پرداختند و محوطۀ عمومی باغ به مخروبه‌ای بدل شده بود. شنیدم که تلویزیون برای مرمت باغ و نمای ساختمان‌های آن مبلغ یکصد و پنجاه هزار تومان هزینه کرده است. این مبلغ در آن زمان برابر قیمت یک آپارتمان صد و پنجاه متری در شمال شهر بود.»(2)

   نام این خانۀ تاریخی با یکی از آثار ماندگار تاریخ تلویزیون گره خورده و برای بسیاری این خانه یادآور سریال دائی جان ناپلئون است، تماشای دوباره سریال تجربه دشواری خواهد بود، زمانی که بدانیم این باغ و عمارت زیبا و قدیمی تخریب شده است.

(1) مجله تماشا، شماره 290، آذر 1355 {به نقل از کتاب ...به روایت ناصر تقوایی، احمد طالبی‌نژاد، 1375)

(2) ) دنیای تصویر، شماره 63، آذر 1377