موضوعی را آغاز می کنم که خودبخود موجد زیرشاخه هایش می شود... یک عنوان کلی در دست داشتم " زندان " و یک دنیا ایدۀ مربوط و نامربوط... زندان به چه معناست؟ از کی آمد؟ چه کسانی به آن وارد می شوند و آیا اینان الزاما بد بوده اند؟ دانشمندان، متفکران و ادیبانی که آن را تجربه کردند، چه کرده بودند...؟ چه آثاری در دل زندان زاده شده ؟ چه آثاری با محوریت این کلمه شکل گرفته ؟ مشهورترین زندانهای جهان کجا هستند؟ قبلا چه بوده اند و آیا اینک نیز دایرند؟!

و ... سینما ! بهترین فیلمهایی که با نگاه به زندان و این محیط ساخته شده، کدامها بوده اند...

در پست نخست، کلیاتی را می آورم... باشد که با همکاری شما دوستان و جمع آوری اطلاعات علمی، ادبی و سینمایی شما، منبعی دیگر به منابع ارزندۀ کافه کلاسیک افزوده شود...

-----------------------------------------------------

از وقتی بشر در قالب زندگی اجتماعی به زیستن پرداخت، بزهکاری و خلاف و ارتکاب جرم هم پدید آمد! گاه از مجرم گریختند و گاه در مقابلش ایستادند، دستگیر و تنبیهش کردند...در گذشته های دور مجازاتها با قساوت قلب همراه بود، می سوزاندند، کور می کردند، زنده به گور می کردند و یا طعمۀ حیوانات درنده می ساختند... مجازاتها منعطف و یا منطبق با جرم نبود... در ایران باستان قلعه هایی داشتند که مجرم را (به واقع مجرم نه، شخصی که تهدیدی برای حکومت و پادشاه وقت محسوب می شد) در این قلعه ها محبوس می کردند تا کم کم از حافظۀ اجتماع پاک شود و فراموش گردد.یکی از مشهورترین این اتفاقات، از زمان گرویدن قباد پادشان ایران به آئین مزدک شکل گرفت که روحانیون وقت اورا خلع کردند و جاماسب برادرش را به جای او برتخت نشاندند. قباد از 498 میلادی در قلعۀ فراموشی حبس شد... قلعۀ فراموشی دژی مستحکم بود در گل گرد (در شرق شوشتر در استان خوزستان) که به نامهای گل گرد – اندمش یا انوشبرد یا قلعۀ فراموشی نیز خوانده می شد مکانی که کسی حق نداشت نه نام خودش و نه نام زندانیهایش را بر زبان آورد... (*به اینجا که رسیدم به یاد آن سریال محبوب کره ای افتادم! درجومونگ هم، چنین مکانی برای زندانی کردن بزرگان مملکت که مغضوب شاه می شدند وجود داشت، یا فرهنگ مشترک است یا از خودمان ربودند و به خودمان فروختند ...!!)

در مجموع در ایران قبل از اسلام، زندان صرفا مکانی برای نگاهداری موقت مجرمین تا فرارسیدن زمان محاکمه بود لذا شکل ظاهری اش نیز الزاما زندان و قلعه نبود.نخستین بار در زمان خسرو پرویز بود که از زندان به منظور مکانی برای نگاهداری مجرم در حبس استفاده شد البته آنهم صرفا برای آن بود که شخص توبه کند که اگر نمی کرد مجازات اصلی یعنی اعدام درمورد وی اجرا می شد.حبس های با مدت معین وجود نداشت و توقیف مقدماتی هم ممکن بود تا مدت نامحدود ادامه داشته باشد.

در صدر اسلام، اعتقاد داشتند که زندانی کردن به معنای قرار دادن فرد در مکانی تنگ و محدود نیست، بلکه تنها محدود کردن او و جلوگیری از تصرفات وی آنگونه که خودش می خواهد است. می توانست این عمل در خانه یا مسجدی باشد که مثلا طلبکار شخص نیز مراقب و همراه او باشد، به همین جهت پیامبر زندانی را اسیر نامید و تاکید داشتند که شخص از اجتماع و مردم دور نشود و احساس سختی و مشقت نکند. در زمان خلیفه دوم (عمر) منزل مسکونی صفوان ابن امیه خریداری و تبدیل به زندان شد. در زمان امام علی (ع) ابتدا مکانی از نی به نام "نافع" بصورت مستقل ساخته شد تا زندانی را در آن نگهداری کنند، گویا با سوراخ کردن دیوارۀ نئی و فرار یک زندانی، با خشت و گل زندان ساختند و آنرا "مخیس" نامیدند. پس زندان از صدر اسلام وجود داشته است...متاسفانه از زمان امویان و عباسیان و ورود اسلام به ایران، شکل زندان به صورت مکانی تنگ و تاریک و کثیف و شکنجه های نامنطبق با جرم وارد این ساختار گشت... از ائمۀ اطهار نیز همچنان که آگاهیم، امام کاظم (ع) و امام حسن عسگری(ع) به دستور حکام وقت و صرفا به خاطر احساس خطر و قدرت طلبی، دوران زندان طولانی داشتند.

قدیمی ترین زندان در تهران، زندانی به نام انبار شاهی بود که در زیر نقارخانه ارک(محل فعلی بانک ملی بازار) قرارداشت و زیرنظر حاجب الدوله(رئیس تشریفات) اداره می شد. فراشباشی، رئیس اجرائیات و فراشها نگهبانان انبار شاهی بودند.به دلیل کم بودن غذای زندانی و اوضاع تاسف بار این زندان، مردم گاه نذورات خود را از سوراخهای دیوارها به داخل زندان می انداختند و به زندانیها خوراک می رساندند. در این زمان نحوۀ بستن زندانیها شبیه آنچه در کارتون رابینهود می بینیم، با زنجیر کردن ردیفی زندانیها به یکدیگر و میخ کردن سر زنجیر به دیوار و بستن پاها با چوب بود. پارا درمیان چوبهای تراش داده شده به سایز پای زندانی می گذاشتند و میخی بلند از از این چوبها رد می کردند تا مانع خروج پا شود. در ایران نیز مانند سایر کشورهای اسلامی وقت، زندان در میان نظام مجازاتی حکومت جای گرفت.

در دوره معاصر از سال 1298 شمسی به منظور سر و سامان دادن به وضع نظمیه یا همان شهربانی کشور، عده ای مستشار از سوئد استخدام شدند. آنها نظام نامۀ محابس (آئین نامۀ زندانها) را تهیه کردند که در 1298 به تصویب هیئت دولت رسید. زجر بدنی و زنجیر کردن ممنوع شد. در سال 1308 اولین زندان ایران (زندان قصر) جهت نگهداری 600 نفر محکوم بنا شد. پس از شهریور 20 و اوضاع کلی ایران در خلال جنگ جهانی دوم، هرج و مرج و فساد داخلی نیز بالا گرفت و با افزایش مجرمان دولت گرفتار کمبود فضای زندان شد. در سال 47 اولین آئین نامه ها زندانهای با توجه به (اصول علم زندانها) به تصویب رسید و در سال 54 تصویب نیز شد که با توجه به کمبود امکانات، اکثر مفاد آن اجرا نشد. پس از انقلاب سال 57، براساس مصوبه شورای انقلاب اسلامی، زندانها از شهربانی منفک شدند و به شورای سرپرستی زندانها واگذار گردیدند.

تاریخچه زندان در غرب نیز همین سیر تکاملی را داشت منتها با اندکی بزک و دوزک خاص کشورها!

همان کثیفی و بی مبالاتی در رفتار با مجرمان و مرگ زندانی در زندان بود تا روحانیون مسیح، خواستار تعدیل مجازات شدند و حبس را به جای اعدام توصیه کردند. انان برای اصلاح و تربیت روحی و روانی زندانیان از زندانها بازدید به عمل می آوردند. در 817 میلادی در مجمع روحانیون مسیحی در رم مقررات اداره زندانها تصویب شد و سپس برای رخ دادن این اصلاح و تربیت درونی زندانیها، مقرر گردید زندانیها انفرادی نگاهداری شوند تا فرصت تفکر داشته باشند. اولین زندان انفرادی در همان زمان در رم دایر گشت. در سال 1266 میلادی، مجمع روحانیون تشخیص داد که این شیوه در متحول ساختن زندانی و پشیمانی وی بسیار موثر بوده است لذا نام زندان به ندامتگاه تغییر داده شد. در 1557 در شهر لندن قصر متروکی به نام bridwell  بود که از دوره هنری هشتم برجای مانده بود، این قصر ابتدا به مسکن فقرا تبدیل شد و سپس زندانی شد برای نگاهداری ولگردان. در این مکان کار اجباری الزامی گشت.در 1599 در آمستردام زندان خاصی ساخته شد که هم در آن کار بدنی الزامی بود و هم تربیت مذهبی که در این زندان نیز از 1605 روش نگهداری انفرادی مجرمان اجرا گشت.

برید ول brid well در زمان تبدیلش به مامن فقرا

در آمریکا، پس از استقلال از استعمار انگلستان در 1776 بود که جمهوری خواهان این کشور اعلام کردند: اعدام و کیفرهای بدنی، فرزند نامشروع حکومتهای سلطنتی است و در حکومت ما جایی برایش وجود ندارد. باتوجه به اینکه جامعۀ آزاد آمریکا بیشترین آزادی ها را به ملتش می بخشید، مجازات حبس و سلب آزادی شخص گویی مجازاتی نظیر اعدام محسوب می شد.  انقلاب کبیر فرانسه نیز در 1789 در تشدید این فکر بی تاثیر نبود. در قانون نامه کیفری فرانسه در 1810 و سپس ایالت باواریای آلمان در 1813 این مسئله کاملا مشهود است و از همان زمان کیفر حبس عنوان مجازات اصلی به کار گرفته شد و سپس به کشورهای روسیۀ تزاری، ترکیۀ عثمانی، یونان و مصر نیز وارد گشت.